Commerce VI Human Resource Management (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
मानव संसाधन व्यवस्थापन
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ मानव संसाधन व्यवस्थापनाची संकल्पना
१.३ मानव संसाधन द्दनयोजन
१.४ कायय द्दवश्लेषण
१.५ कायय अराखडा
१.६ सारांश
१.७ स्वाध्याय
१.८ संदर्य
१.० उद्दिष्टे या द्दवर्ागाचा ऄभ्यास केल्यानंतर, तुम्ही पुढील बाबतीत सक्षम व्हाल:
• मानव संसाधन व्यवस्थापन समजून घेणे
• मानव संसाधन द्दनयोजन अद्दण पायऱयांवर चचाय करणे
• कायय द्दवश्लेषण अद्दण त्याचे घटक स्पष्ट करणे
• कायय अराखडा अद्दण त्याची तंत्रे समजून घेणे
१.१ प्रस्तावना गेल्या दोन दशकांमध्ये, मानव संसाधन व्यवस्थापन ही संकल्पना व्यवस्थापनामध्ये
लक्ष्यकेंद्री स्थानी ऄसून द्दतला महत्त्व प्राप्त झाले अहे. मानव संसाधन हे सवय अद्दथयक
द्दवकास प्रद्दियेच्या केंद्रस्थानी ऄसल्याचे मानले जाते. मासंव्यला शतकानुशतके जरी
ओळखले जात ऄसले तरीदेखील, द्दबघडत चाललेली सामाद्दजक पररद्दस्थती, वाढती
स्पधायत्मकता अद्दण वेगवान तांद्दत्रक नवकल्पना यामुळे त्याचा पुन्हा नव्याने शोध घेणे र्ाग
पडले अहे. मनाच्या शक्तींचा योग्य वापर करून, मानवजातीचे एकमेव ऄतुलनीय संसाधन,
म्हणजेच मानव संसाधन, हे द्दतला र्ेडसावणाऱया सामाद्दजक अद्दण र्ौद्दतक समस्यांवर
ईपाय द्दवकद्दसत करण्यास सक्षम ऄसेल.
munotes.in

Page 2

व्य
2 १.२ मानव संसाधन व्यवस्थापनाची संकल्पना मानवी संसाधन व्यवस्थापन ही संस्थेची ईद्दिष्टे अद्दण लक्ष्ये पूणय करण्यासाठी मानवी
संसाधनांचे संपादन, द्दवकास, मोबदला अद्दण देखर्ाल यांचे द्दनयोजन, अयोजन, द्दनदेद्दशत
अद्दण द्दनयंत्रण करण्याची प्रद्दिया अहे. सवोत्कृष्ट लोकांना द्दनयुक्त करणे, त्यांना प्रद्दशक्षण
देणे अद्दण हे कमयचारी व्यवसायाचे ईत्पादक सदस्य राहतील याची खात्री करण्यासाठी
यंत्रणा ईर्ारणे हे ह्या प्रद्दियेच्या जबाबदारीमध्ये समाद्दवष्ट अहे.
१९५० च्या दशकाच्या सुरुवातीस, पीटर ड्रकरने 'मानव संसाधन व्यवस्थापन' या शब्दाचा
शोध लावला, जे ' कमयचारी व्यवस्थापना' चे दुसरे नाव होते. व्यवस्थापनाचा 'लोक
कमयचारी' हा र्ाग मानव संसाधन व्यवस्थापन द्वारे संबोद्दधत केला जातो. प्रत्येक संस्था
ऄशा लोकांची बनलेली ऄसते जे सेवा प्रदान करतात, कौशल्ये द्दवकद्दसत करतात,
कमयचाऱयांना काययप्रदशयनाची चांगली पातळी प्राप्त करण्यासाठी प्रेररत करतात अद्दण ते
संस्थेशी वचनबद्ध राहतील याची खात्री करतात. संस्थांमधील लोकांचे व्यवस्थापन
करण्याच्या प्रद्दियेचे वणयन म्हणून, "कमयचारी व्यवस्थापन" हा शब्द "मानव संसाधन
व्यवस्थापन" या शब्दाने बदलला अहे. पररणामी, अपण ऄसा द्दनष्कषय काढू शकतो की
मानव संसाधन व्यवस्थापन मध्ये केवळ कमयचारी व्यवस्थापनापेक्षाही बरेच काही अणखी
समाद्दवष्ट अहे; यामध्ये लोकांना कामावर घेणे, त्यांचा द्दवकास अद्दण जडणघडण करणे,
तसेच कायय अद्दण संस्थात्मक अवश्यकतांनुसार त्यांच्या सेवा द्दटकवून ठेवणे अद्दण त्यांचा
मोबदला देणे देखील समाद्दवष्ट अहे.
फ्रेंच वेंडेल, व्याख्या करतात - "संस्थेद्वारे मानवी संसाधनांची र्रती, द्दनवड, द्दवकास,
ईपयोग, मोबदला अद्दण प्रेरणा म्हणजे मानव संसाधन व्यवस्थापन."
द्दललपोच्या मते, "मानव संसाधन/कमयचारी व्यवस्थापनाची व्याख्या म्हणजे वैयद्दक्तक,
संस्थात्मक अद्दण सामाद्दजक ईद्दिष्टे पूणय करण्यासाठी मानवी संसाधनांचे संपादन, द्दवकास,
मोबदला, एकात्मीकरण अद्दण देखर्ाल अद्दण पृथक्करण यांचे द्दनयोजन, अयोजन,
द्ददग्दशयन अद्दण द्दनयंत्रण "
मानव संसाधन व्यवस्थापन ही चार मूलर्ूत कल्पनांवर अधाररत लोकांचे व्यवस्थापन
करण्यासाठीची एक चौकट अहे. प्रथम अद्दण सवायत महत्त्वाचे म्हणजे, मानवी संसाधने ही
संस्थेची सवायत मौल्यवान मालमत्ता अहेत अद्दण त्यांचे योग्य व्यवस्थापन द्दतच्या यशासाठी
महत्त्वपूणय अहे. दुसरे, व्यवसायात्मक कमयचारी धोरणे अद्दण प्रद्दिया यशस्वी होण्याची
शक्यता तेव्हाच ऄसते जेव्हा व्यवसाय ईद्दिष्टे अद्दण धोरणात्मक योजनांच्या प्राप्तीसाठी ते
थेट जोडलेले ऄसतात अद्दण त्यात महत्त्वपूणय योगदान देत ऄसतात. द्दतसरे म्हणजे,
संस्थात्मक संस्कृती, तसेच मूल्ये, संस्थात्मक वातावरण अद्दण त्यातून द्दनमायण होणारी
व्यवस्थापकीय वतयणूक हे, ईत्कृष्टता प्राप्त करण्यावर महत्त्वपूणय प्रर्ाव पाडत ऄसतात.
पररणामी, ही संस्कृती द्दनयंद्दत्रत केली जाणे अवश्यक अहे, ज्यासाठी संघटनात्मक मूल्ये
बदलणे द्दकंवा र्क्कम करणे अवश्यक अहे, तसेच त्यांना ओळखण्यासाठी अद्दण ऄंमलात
अणण्यासाठी, तत्परतेने प्रयत्न सुरु करून त्यात सातत्य राखणे अवश्यक अहे. शेवटी, munotes.in

Page 3

मानव संसाधन व्यवस्थापन
3 मानव संसाधन व्यवस्थापन एकात्मतेशी संबंद्दधत अहे, ज्यामध्ये एकाच ध्येयासाठी
संस्थेच्या सवय सदस्यांना सहर्ागी करून घेणे अद्दण सहयोग करणे समाद्दवष्ट अहे.
१.२.१ मानव संसाधन व्यवस्थापन चे कायय:
मानव संसाधन व्यवस्थापन अधीच पररर्ाद्दषत केले गेले अहे. व्यवस्थापक काय करतात
हा मानव संसाधन व्यवस्थापनच्या व्याख्येचा अधार अहे. व्यवस्थापकीय जबाबदाऱया सवय
व्यवसायांद्वारे सामाद्दयक केल्या जातात. ऄभ्यासाच्या ईिेशाने संसाधन व्यवस्थापनाचे
कायय ढोबळपणे दोन गटांमध्ये वगीकृत केले जाउ शकते, ईदा.
(१) व्यवस्थापकीय काये:
द्दनयोजन:
पूवयद्दनधायररत कृतीची द्ददशा ही 'द्दनयोजन' म्हणून ओळखली जाते. ही संस्थात्मक ईद्दिष्टे
ओळखण्याची अद्दण ती साध्य करण्यासाठी धोरणे अद्दण काययिम द्दवकद्दसत करण्याची
प्रद्दिया अहे. पररणामी, द्दनयोजन र्द्दवष्याद्दर्मुख ऄसते' ते, र्द्दवष्यातील व्यावसाद्दयक
द्दियाकलापांच्या द्दनयोद्दजत मागायची स्पष्टपणे रूपरेषा ठरद्दवण्यावर लक्ष केंद्दद्रत करते.
द्दनयोजन प्रद्दियेतील सवायत महत्त्वपूणय पैलूंपैकी एक म्हणजे ऄंदाज बांधणे. आतर
व्यवस्थापकीय काये द्दनयोजन कायायवर ऄवलंबून ऄसतात.
आयोजन:
अयोजन ही कामाची रचना अद्दण कामाचे वाटप द्दनद्दित करण्याची प्रद्दिया अहे. पररणामी,
प्रत्येक कद्दनष्ठ सहकाऱयांना द्दवद्दशष्ट काये द्दनयुक्त करणे, द्दवर्ाग तयार करणे, कद्दनष्ठ
सहकाऱयांना ऄद्दधकार द्दवतररत करणे, ऄद्दधकार अद्दण संप्रेषण यांची द्ददशा स्थाद्दपत करणे,
कद्दनष्ठ सहकाऱयांच्या द्दियाकलापांचे समन्वय साधणे अद्दण ऄसेच त्यांचे अयोजन करणे
अवश्यक अहे.
कमयचारी प्रबंधन:
व्यवस्थापक या प्रद्दियेद्वारे त्यांच्या कमयचाऱयांची र्रती, प्रद्दशक्षण, पदोन्नती अद्दण
सेवाद्दनवृत्ती करतात. यामध्ये कोणाला कामावर घ्यायचे हे ओळखणे, संर्ाव्य कमयचाऱयांची
र्रती करणे, कमयचाऱयांची द्दनवड करणे, काययप्रदशयनाचे मानक स्थाद्दपत करणे, कमयचाऱयांना
पुरस्कृत करणे, काययप्रदशयनाचे पुनरावलोकन करणे, कमयचाऱयांना प्रद्दशक्षण देणे अद्दण
द्दवकद्दसत करणे यांचा समावेश अहे.
द्ददग्दर्यन:
आद्दच्ित ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी सांद्दघक प्रयत्नांना सद्दिय करणे ही द्ददशा देण्याची
प्रद्दिया अहे. यात संस्थेची ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी कद्दनष्ठ सहकाऱयांकडून काययपुतीची
सुद्दनद्दितता करणे, त्यांचे मनोधैयय राखणे अद्दण कद्दनष्ठ सहकाऱयांना प्रेरणा देणे यासारख्या
कायाांचा समावेश अहे.
munotes.in

Page 4

व्य
4 द्दनयंत्रण:
काययप्रदशयनाचे द्दनकष स्थाद्दपत करणे, या मानकांशी/द्दनकषांशी वास्तद्दवक काययप्रदशयनाची
तुलना करणे अद्दण अवश्यकतेनुसार प्रद्दतबंधात्मक कारवाइ करणे ही प्रद्दिया अहे.
(२) काययकारी काये:
काययकारी काये, ज्यांना सेवा काये ऄसेही म्हणतात, ती एका द्दवद्दशष्ट द्दवर्ागासाठी ऄसतात.
द्दवर्ागाच्या वैद्दशष्ट्यानुसार ही काये एका द्दवर्ागापासून दुसऱ या द्दवर्ागात द्दर्न्न ऄसतात. या
दृष्टीकोनातून, मानव संसाधन व्यवस्थापनची काये योग्य वेळी योग्य पदांसाठी योग्य लोक
शोधण्यार्ोवती द्दिरतात. मानव संसाधन व्यवस्थापन हे संपादन, द्दवकास, मोबदला अद्दण
देखर्ाल ही काये या कायाांपैकी अहेत.
संपादन:
यामध्ये संस्थेमध्ये स्थान द्दमळवण्यासाठी योग्य संख्येत योग्य कमयचारी शोधणे समाद्दवष्ट
अहे. मनुष्यबळ द्दनयोजन, र्रती, द्दनवड, द्दनयुक्ती, अद्दण नवीन कमयचाऱयांची द्दनयुक्ती द्दकंवा
ऄद्दर्मुखता हे सवय त्याचे र्ाग अहेत.
द्दवकास:
कमयचाऱयांचे ज्ञान, कौशल्ये, क्षमता अद्दण मूल्ये सुधारण्यासाठी या कायायमध्ये र्द्दवष्यात
त्यांची काये ऄद्दधक प्रर्ावीपणे पार पाडण्यासाठी द्दियाकलाप समाद्दवष्ट अहेत. कमयचाऱयांचे
प्रद्दशक्षण, व्यवस्थापक द्दवकद्दसत करण्यासाठी काययकारी प्रद्दशक्षण अद्दण संस्थेचे
वातावरण/संस्कृती अद्दण त्याचे कमयचारी यांच्यातील मेळ सुधारण्यासाठी संस्थात्मक
द्दवकास ही या कायाांची ईदाहरणे अहेत.
मोबदला:
मोबदला कायायमध्ये वेतन अद्दण पगार ठरवणे समाद्दवष्ट ऄसते जे संस्थेच्या ईद्दिष्टांमध्ये
कमयचाऱयांच्या योगदानाशी सुसंगत ऄसतात. दुस-या शब्दात सांगायचे तर, ही कायय
सुद्दनद्दित करते की संस्थेतील कमयचाऱयांना वाजवी अद्दण समान वेतन द्ददले जाते. यामध्ये
कामाचे मूल्यांकन, वेतन अद्दण मोबदला व्यवस्थापन, बोनस अद्दण प्रोत्साहने यासारख्या
कामांचा समावेश अहे.
देखभाल:
कमयचारी कामावर ऄसताना त्यांची सुरक्षा अद्दण द्दवकास यावर लक्ष केंद्दद्रत केले जाते. या
ईिेशासाठी कमयचाऱयांना द्दनवास, वैद्यकीय, शैक्षद्दणक अद्दण वाहतूक सुद्दवधा यासारखे
ऄनेक िायदे द्ददले जातात. र्द्दवष्य द्दनवायह द्दनधी, द्दनवृत्तीवेतन, ईपदान, समूह द्दवमा
आत्यादींसह ऄनेक सामाद्दजक सुरक्षा ईपाय देखील अहेत.
हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे अहे की प्रत्येक मोठ्या द्दकंवा लहान संस्थेत, मानव संसाधन
व्यवस्थापकीय अ द्दण काययकारी काये एकद्दत्रतपणे पार पाडली जातात. munotes.in

Page 5

मानव संसाधन व्यवस्थापन
5 १.२.२ मानव संसाधन व्यवस्थापनचे महत्त्व:
मानवी संसाधने ही कंपनीची सवायत महत्त्वाची मालमत्ता अहे. ते त्यांच्या शक्तीचे स्रोत
अहेत. ज्ञान, तंत्रज्ञान अद्दण जागद्दतक ऄथयव्यवस्थेतील बदलत्या स्वरूपातील नवीन
अव्हानांना तोंड देण्यासाठी प्रर्ावी मानव संसाधन व्यवस्थापन अवश्यक अहे. मानव
संसाधन व्यवस्थापन तीन संदर्ाांमध्ये महत्त्वपूणय अहे: संस्थात्मक, सामाद्दजक अद्दण
व्यावसाद्दयक.
संस्थात्मक महत्त्व:
एखाद्या संस्थेच्या ईद्दिष्टांच्या पूतयतेसाठी मानव संसाधन व्यवस्थापन महत्त्वपूणय अहे.
हे खालील प्रकारे संस्थात्मक ईद्दिष्टे पूणय करण्यात मदत करते:
१. प्रर्ावी मानव संसाधन व्यवस्थापन सवोत्कृष्ट कमयचाऱयांना अकद्दषयत करण्यात अद्दण
द्दटकवून ठेवण्यात मदत करू शकते.
२. प्रद्दशक्षण, द्दवकास, काययप्रदशयन मूल्यांकन अद्दण आतर माध्यमांद्वारे अवश्यक कौशल्ये
अद्दण दृष्टीकोन ऄसलेले कमयचारी प्रदान करणे.
३. प्रेरणा, सहर्ाग, तिारींचे द्दनराकरण अद्दण आतर पद्धती याद्वारे कमयचाऱयांच्या
स्वेच्िापूवयक मदतीची नोंद घेणे.
४. ईपलब्ध मानवी संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर करणे.
५. र्द्दवष्यात कंपनीकडे सक्षम अद्दण समद्दपयत कमयचारी ऄसतील याची खात्री देणे.
सामाद्दजक महत्त्व:
मानव संसाधन व्यवस्थापनचे सामाद्दजक महत्त्व अहे कारण ते संस्थेतील कमयचाऱयांच्या
गरजा पूणय करते. या व्यक्ती समाजातून द्दनमायण झाल्यामुळे त्यांची पररणामकारकता
समाजाच्या कल्याणासाठी हातर्ार लावते. चांगल्या मानव संसाधन व्यवस्थापनाचा सवायत
मोठा िायदा संपूणय समाजाला होतो.
I. नोकरीच्या संधी वाढतात.
II. शारीररक अद्दण मानद्दसक अरोग्य जपले जाउन मानवी संसाधनाचा ऄपव्यय कमी
होतो.
III. ऄसलेल्या क्षमता त्यांच्या पूणय क्षमतेने वापरल्या जातात. ज्यासंस्था त्यांच्या
कमयचाऱयांना योग्य पगार देतात अद्दण त्यांना योग्य वागणूक देतात; त्या नेहमीच स्पधेत
एक पाउल पुढे ऄसतात अद्दण ऄपवादात्मक पररणाम देतात.

munotes.in

Page 6

व्य
6 व्यावसाद्दयक महत्त्व:
मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे व्यावसाद्दयक महत्त्व व्यक्तींच्या द्दवकासामध्ये अद्दण त्यांची
शक्ती पूणयपणे वापरली जाउ शकते ऄशा द्दनरोगी वातावरणाची तरतूद यामध्ये अहे.
१. कमयचाऱयांना त्यांच्या नोकऱयांमधील अव्हाने पूणय करण्यासाठी सतत द्दवकद्दसत करणे.
२. कमयचाऱयांना एकत्र काम करण्यास अद्दण सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवण्यास प्रोत्साद्दहत
करणे.
३. ज्यांना प्रगती करण्याची क्षमता अहे त्यांना प्रगतीसाठी चांगल्या संधी ईपलब्ध करून
देणे.
४. सजयनशीलतेच्या द्दवकासासाठी अद्दण वापरासाठी वातावरण तयार करणे अद्दण
प्रोत्साहन देणे.
१.२.३ पारंपाररक द्दवरुद्ध धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन:
मानव संसाधन व्यवस्थापन म्हणजेच म्हणजे संस्थेच्या कमयचाऱयांच्या व्यवस्थापनासाठी
व्यवस्थापद्दकय तत्त्वे लागू करणे. ते कामगारांची काययक्षमता सुधारण्यासाठी त्यांचा रोजगार,
अद्दण द्दवकास कायम ठेवण्याशी संबंद्दधत अहे. जेव्हा पारंपाररक मानव संसाधन
व्यवस्थापन अद्दण धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनाची तुलना केली जाते, ज्याला
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन म्हणूनही ओळखले जाते तेव्हा ते ऄद्दधक स्पष्ट
होते.
धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापनही संस्थेची धोरणात्मक ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी
संस्थेच्या व्यवसाय धोरणाला द्दतच्या मानवी संसाधन पद्धतींसह संरेद्दखत करण्याची प्रद्दिया
अहे. कंपनीचे कमयचारी धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन मध्ये सद्दियपणे
व्यवस्थाद्दपत केले जातात. मानव संसाधन व्यवस्थापन अद्दण धोरनात्मक मानव संसाधन
व्यवस्थापन मधील िरकांबिल ऄद्दधक जाणून घेण्यासाठी हा लेख पहा. तुलनेचा आधार मानव संसाधन व्यवस्थापन धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन ऄथय मानव संसाधन व्यवस्थापन म्हणजे संस्थेच्या मनुष्यबळाचे पद्धतशीर व्यवस्थापन. धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन ही एक व्यवस्थापकीय र्ूद्दमका अहे ज्यामध्ये मानव संसाधन व्यवस्थापन ईपिमांची रचना ऄशा प्रकारे केली जाते की कमयचाऱयांच्या द्दिया संस्थेच्या ईद्दिष्टांकडे द्दनदेद्दशत केले जातात. स्वरूप गद्दतमान संकुद्दचत व्याप्ती कमयचारी नातेसंबंधांशी संबंद्दधत ऄसते. ऄंतगयत अद्दण बाह्य नातेसंबंधांशी संबंद्दधत ऄसते. munotes.in

Page 7

मानव संसाधन व्यवस्थापन
7 कालावधी ऄल्पकालीन दीघयकालीन द्दनयंत्रण कमयचारी चोख देखरेखीखाली ऄसतात. हे सौम्यता दशयद्दवते.
१.३ मानव संसाधन द्दनयोजन र्द्दवष्याची तयारी करण्यासाठी द्दनयोक्ते अद्दण कमयचारी दोघांसाठी मानव संसाधन द्दनयोजन
महत्त्वपूणय अहे. मानव संसाधन द्दनयोजनाचा प्राथद्दमक ईिेश र्द्दवष्याचा ऄंदाज लावणे
अद्दण त्या ऄंदाजांच्या अधारे, ईद्भवू शकणाऱ या समस्या टाळण्यासाठी काययिम स्थाद्दपत
करणे हा ऄसतो. थोडक्यात, मानवी संसाधन द्दनयोजन ही एखाद्या संस्थेच्या द्दकंवा
व्यक्तीच्या र्द्दवष्यातील मानवी संसाधनांच्या गरजांचे द्दवश्लेषण करण्याची प्रद्दिया अहे, जसे
की र्द्दवष्यातील नोकऱया द्दवरुद्ध र्द्दवष्यातील मानवी संसाधन क्षमता (जसे की
अपल्याकडे सध्या ऄसलेल्या कुशल कमयचाऱयांचे प्रकार), अद्दण संर्ाव्य समस्यांचे
द्दनराकरण करण्यासाठी मानव संसाधन धोरणे अद्दण पद्धती द्दवकद्दसत करणे, जसे की
कौशल्याची कमतरता टाळण्यासाठी प्रद्दशक्षण काययिम लागू करणे.
मानव संसाधन द्दनयोजन ही एक योग्य व्यक्ती योग्य कामासाठी द्दनयुक्त केली अहे याची
खात्री करण्याची एक पद्धत अहे. कोणतीही प्रद्दिया चालवताना सवायत महत्त्वाची बाब
म्हणजे त्या प्रद्दियेद्वारे साध्यत्मक संस्थात्मक ईद्दिष्ट द्दनद्दित करणे.
१.३.१ पायऱ्या:
१. संस्थात्मक उद्दिष्टांचे द्दवश्लेषण:
ईत्पादन, द्दवपणन, द्दवत्त, द्दवस्तार अद्दण द्दविी यांसारख्या ऄनेक क्षेत्रांमधील र्द्दवष्यातील
ईद्दिष्टे कंपनीमध्ये अवश्यक ऄसलेल्या कामाची जाणीव देतात.
२. सध्याची मानव संसाधन गणती:
कमयचाऱयांची सध्याची संख्या, त्यांची क्षमता, काययप्रदशयन अद्दण संर्ाव्यता या सवाांचे
मूल्यमापन ऄद्ययावत मानव संसाधन माद्दहती संचयन व्यवस्था वापरून केले जाउ शकते.
ऄंतगयत स्रोत (म्हणजे, संस्थेतील कमयचारी) अद्दण बाह्य स्रोत (म्हणजे, द्दवद्दवध प्रद्दतष्ठापन
संस्थांमधील ईमेदवार) द्दवद्दवध नोकरीच्या अवश्यकता पूणय करण्यासाठी गणले जाउ
शकतात.
३. मानव संसाधन मागणी आद्दण पुरवठा अंदाज:
त्यांच्या कायय अलेखनाच्या अधारे द्दवद्दवध पदांसाठी अवश्यक ऄसलेल्या मानवी
संसाधनांचे मूल्यांकन करणे अवश्यक अहे. त्या अवश्यकता पूणय करण्यासाठी ईपलब्ध
ऄंतगयत अद्दण बाह्य संसाधनांचे देखील मूल्यांकन केले जाते. एका द्दवद्दशष्ट पदासाठीचे
नोकरीचे वणयन अद्दण नोकरीचे तपशील चांगले संरेद्दखत केले पाद्दहजेत अद्दण व्यक्तीचे चररत्र
त्याच्यासाठी योग्य ऄसले पाद्दहजे. munotes.in

Page 8

व्य
8 ४. मनुष्यबळाची कमतरता ओळखणे:
मानवी संसाधनाची मागणी अद्दण पुरवठा यांची तुलना करून मानवी संसाधनांची
ऄद्दतररक्तता द्दकंवा तूट द्दनद्दित केला जाते. ज्या लोकांची द्दनयुक्ती केली जाइल त्यांची संख्या
तूट द्वारे दशयद्दवली जाते, तर ज्यांना कमी केले जाइल त्यांची संख्या ऄद्दधशेषाने दशयद्दवली
जाते. योग्य प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकास काययिमांचा व्यापक वापर करून कमयचाऱयांची क्षमता
सुधारली जाउ शकते.
५. मानव संसाधन कृती योजना तयार करणे:
संस्था तुटीत अहे की ऄद्दतररक्त अहे यावर मानवी संसाधन धोरण ठरवले जाते. पररणामी,
तूट झाल्यास नवीन र्रती, प्रद्दशक्षण अद्दण अंतरद्दवर्ागीय हस्तांतरण, द्दकंवा स्वैद्दच्िक
सेवाद्दनवृत्ती योजना अद्दण ऄद्दधशेष झाल्यास पुनद्दनययुक्तीसाठी योजना अखली जाउ
शकते.
६. अद्दभप्राय, द्दनयंत्रण आद्दण देखरेख:
यात मुख्यतः मानव संसाधन कृती योजना पार पाडणे समाद्दवष्ट अहे. गरजांनुसार मानवी
संसाधने द्दनयुक्त केली जातात अद्दण वेळोवेळी गणती ऄद्ययावत केली जाते. कोणत्याही
त्रुटी शोधण्यासाठी अद्दण दुरुस्त करण्यासाठी धोरणाचे बारकाइने द्दनरीक्षण केले जाते.
योग्य कृती अद्दण द्दवद्दवध र्ूद्दमकांसाठी अवश्यक ऄसलेल्या कमयचाऱयांची ईपलब्धता
सुद्दनद्दित करण्यासाठी, मानव संसाधन योजना अद्दण त्याची वास्तद्दवक ऄंमलबजावणी
यांच्यात तुलना केली जाते.
१.४ कायय द्दवश्लेषण बऱयाच मानव संसाधन सेवा कायय द्दवश्लेषणाच्या पायावर बांधल्या जातात. कायय द्दवश्लेषण
अपल्याला नोकऱयांच्या मूलर्ूत गोष्टींबिल सांगते, ज्यामध्ये या नोकऱया करण्यासाठी
अवश्यक ऄसलेल्या वतयणुकीशी काय ऄपेक्षा अहेत, तर मानव संसाधन गणती संस्थेस
सांगते की कोणते कमयचारी काय अद्दण कुठे करू शकतात.
संस्थेच्या नोकऱयांबिल माद्दहती गोळा करण्याच्या पद्धतीला कायय द्दवश्लेषण ऄसे म्हणतात.
ही नोकरीच्या सवय पैलूंची औपचाररक परीक्षा ऄसते. हे पूणय करण्यास अवश्यक ऄसलेली
काये तसेच द्दवचारात घेण्यास अवश्यक ऄसलेले मानवी घटक यांचे तपशील देते.
या दोन संज्ञा समजून घेणे अत्यावश्यक आहे:
१. कायय: कायय ही काये अद्दण वैयद्दक्तक कमयचाऱयासाठी द्दनयद्दमतपणे द्ददलेल्या जबाबदाऱया
यांचा एक समूह अहे अद्दण आतर नेमून द्ददलेल्या कामांपेक्षा वेगळा ऄसतो. नोकऱयांचे
स्वरूप नेहमी बदलत ऄसते.
२. द्दवश्लेषण: द्दवश्लेषण ही नोकरीबिल सवय अवश्यक अद्दण संबंद्दधत वस्तुद्दस्थती
एकद्दत्रत करण्याची प्रद्दिया अहे. munotes.in

Page 9

मानव संसाधन व्यवस्थापन
9 संयुक्त राष्र कामगार द्दवर्ागाने कायय द्दवश्लेषणाची व्याख्या ऄशी केली अहे – “द्दनरीक्षण
अद्दण ऄभ्यासाद्वारे द्दनधायररत करण्याची प्रद्दिया अद्दण द्दवद्दशष्ट कामाच्या स्वरूपाशी संबंद्दधत
माद्दहतीचा ऄहवाल देणे. हे त्या कायाांचे द्दनधायरण अहे ज्यामध्ये काम अद्दण यशस्वी
काययप्रदशयनसाठी कमयचाऱयाला अवश्यक कौशल्ये, ज्ञान, क्षमता अद्दण जबाबदाऱयांचा
समावेश अहे अद्दण जे एक काम आतर सवाांपेक्षा वेगळे करते.
जॉन ए. द्दश्बम , "कायय द्दवश्लेषण म्हणजे प्रत्येक व्यवसायाची व्याख्या अद्दण वैद्दशष्ट्यीकृत
करण्यासाठी ते आतर सवाांपेक्षा वेगळे करता येइल, ऄशा प्रकारे कामाच्या माद्दहतीचे
पद्धतशीर संकलन अद्दण ऄभ्यास."
एडद्दवन बी. द्दललपो , "कायय द्दवश्लेषण ही एखाद्या द्दवद्दशष्ट कायायची काये अद्दण जबाबदाऱयांशी
संबंद्दधत माद्दहतीचा ऄभ्यास अद्दण संग्रह करण्याची प्रद्दिया अहे."
कायय द्दवश्लेषणाचे घटक:
१. कायय वणयन:
कायय वणयन म्हणजे एखाद्या द्दवद्दशष्ट पदाचा ईिेश, काये अद्दण जबाबदाऱयांचा द्दलद्दखत
सारांश. त्यात नोकरीच्या प्रमुख बाबींचा समावेश अहे. कायय प्रर्ावीपणे पार पाडण्यासाठी
एखाद्या व्यक्तीकडे ऄसलेली पात्रता अद्दण गुणधमय द्दनद्दित करण्यासाठी ही माद्दहती
अवश्यक अहे.
एम डब्लू कद्दम्मंगच्या मते, "कायय वणयन हे एखाद्या द्दवद्दशष्ट कामाचा ईिेश, व्याप्ती, कतयव्ये
अद्दण जबाबदाऱयांचे द्दवस्तृत द्दवधान ऄसते".
कायय वणयनाचे घटक:
कायय वणयनाचे स्वरूप वणयनात्मक ऄसते अद्दण त्यात नोकरीच्या घटकांची सूची ऄसते.
ऄ. कायय पररचय: नोकरीचे शीषयक, स्थान, द्दवर्ाग, कायायलय, काययचा महत्त्वाचा िमांक
आ.
ब. कायय सारांर्: नोकरी धारकाच्या जबाबदाऱया , कोण कोणाला ऄहवाल देतो अद्दण
आतर गोष्टींबरोबरच दोन संस्थांमधील दुवा.
क. जबाबदाऱ्या आद्दण दाद्दयत्वे: प्रमुख जबाबदाऱया अद्दण कतयव्ये यांची व्याप्ती पररर्ाद्दषत
करणे.
ड. इतर नोकऱ्यांर्ी संबंध: पययवेक्षी कमयचाऱयांची संख्या
आ. द्ददलेले आद्दण द्दमळालेले पययवेक्षण: नोकरीच्या पदानुिमातील पदाचे स्थान
ि. कामाचे वातावरण.
ग. ऄद्दतररक्त माद्दहती , जसे की ऄपघाताची शक्यता. munotes.in

Page 10

व्य
10 २. कायय तपर्ील:
कायय तपशील मुलर्ूत ऄद्दधकारपत्रे अद्दण ऄद्दद्वतीय वैद्दशष्ट्यांची रूपरेषा दशयवते जी कायय
कायायद्दन्वत करण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीकडे ऄसणे अवश्यक अहे. कायय तपशीलामध्ये
पदासाठी ईमेदवाराला अवश्यक ऄसलेल्या गुणधमाांची रूपरेषा द्ददली अहे. हे काम
यशस्वीपणे करण्यासाठी अवश्यक ऄसलेल्या शैक्षद्दणक पात्रता, ऄनुर्व, ज्ञान, क्षमता
अद्दण वृत्ती, आतर गोष्टींबरोबरच द्दनद्ददयष्ट करते.
एडद्दवन द्दललपोच्या मते, "कायय तपशील म्हणजे एखादे काम योग्यररत्या पार पाडण्यासाठी
अवश्यक ऄसलेल्या द्दकमान स्वीकायय मानवी गुणांचे द्दवधान".
नोकरीसाठी अवश्यक ऄसलेली शारीररक, वैयद्दक्तक, मानद्दसक अद्दण लोकसंख्याशास्त्रीय
वैद्दशष्ट्ये कायय तपशील मध्ये गणली जातात.
(अ) र्ारीररक वैद्दर्ष्ट्ये: वजन, ईंची, दृष्टी, शरीर अद्दण अरोग्य हे सवय शारीररक गुण
अहेत.
(ब) वैयद्दिक वैद्दर्ष्ट्ये: शारीररक अकषयण, अनंददायी वृत्ती, नेतृत्वगुण, पुढाकार अद्दण
उजाय आ.
(क) मानसर्ास्त्रीय वैद्दर्ष्ट्ये: द्दनणयय, मानद्दसक अरोग्य, द्दवश्लेषणात्मक योग्यता, आ.
१.५ कायय आराखडा "कायय अराखडा" हा शब्द काययचे घटक द्दनद्दित करण्याच्या प्रद्दियेस सूद्दचत करतो. हे
नोकरीची कतयव्ये अद्दण दाद्दयत्वे, कामाचे तंत्र अद्दण कायय धारक (व्यवस्थापक) अद्दण त्याचे
वररष्ठ, कद्दनष्ठ अद्दण सहकारी यांच्यातील परस्परसंवाद स्थाद्दपत करते.
खालील काही ऄत्यंत अवश्यक कायय अराखडा धोरणे अद्दण तंत्रे अहेत: १. कायय
सुलर्ीकरण २. कायय पररभ्रमण ३. कायय द्दवस्तार ४. कायय समृद्धी.
१. कायय सुलभीकरण:
ही धोरण वापरून कामाचे िोट्या ईप-र्ागांमध्ये द्दवर्ाजन केले अहे अद्दण सोपे केले अहे.
त्यानंतर, कामाच्या प्रत्येक र्ागासाठी, समान कायायची पुनरावृत्ती करण्यासाठी काययकताय
द्दनयुक्त केला जातो. हे काययकत्यायला एकच कायय वारंवार करून त्याचे कौशल्य अद्दण
अरोग्य सुधारण्यास ऄनुमती देते. एकीकडे, यामुळे कमयचाऱयांची ईत्पादकता वाढते अद्दण
दुसरीकडे, कमाइ. या सोप्या नोकऱ या करण्यासाठी ऄगदी कमी प्रमाणात कौशल्य
अवश्यक ऄसल्याने, प्रद्दशक्षण खचय जवळजवळ नगण्य ऄसतो.
दुसरीकडे, कामगार त्यांच्या सातत्यपूणय कामाच्या प्रकाराला कंटाळले अहेत. त्यांना
द्दनयद्दमतपणे गैरहजर राहण्याची सवय जडते. “कंटाळवाणेपणा कधीकधी चुका अद्दण
ऄपघातांना कारणीर्ूत ठरू शकतो. एकंदरीत, कामाची गुणवत्ता अद्दण प्रमाण प्रर्ाद्दवत munotes.in

Page 11

मानव संसाधन व्यवस्थापन
11 होते.” पररणामी, कायय सुलर्ीकरणामुळे, संस्थेला कायय द्दवशेषीकरणाचे िायदे नेहमीच
द्दमळत नाहीत.
२. कायय पररभ्रमण:
कायय पररभ्रमण हे कंटाळवाणेपणाचे एक ईत्तर अहे, जे कायय सुलर्ीकरणाने दाखवून द्ददले
अहे. पद पररभ्रमण म्हणजे कमयचाऱयांच्या कतयव्यात बदल न करता एका कामातून दुसऱ या
कामावर स्थानांतरण. जेव्हा एखादा कमयचारी कायय पररभ्रमण करतो, तेव्हा तो द्दकंवा ती
वेगवेगळ्या नोकऱ या करतो ज्यांचे स्वरूप समान ऄसते.
कायय पररभ्रमणाचे काही फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:
(i) कंटाळा कमी होण्यास मदत होते.
(ii) हे कमयचाऱयांचे ज्ञान अद्दण कौशल्ये द्दवस्तृत करते.
(iii) कमयचारी एकापेक्षा ऄनेक व्यवसायांमध्ये कौशल्ये द्दवकद्दसत करतात.
दुसरीकडे, कायय पररभ्रमणामध्ये अनेक तोटे आहेत:
(i) कमयचाऱयांची वारंवार पदांवर बदली केली जाते, ज्यामुळे कामाच्या द्ददनचयेत व्यत्यय
येतो.
(ii) ज्या कमयचाऱयांना एका काययवरून दुसऱया काययकडे पाठवले जाते त्यांना वगळलेले वाटू
शकते.
(iii) ऄद्दधक कठीण नोकऱया शोधणारे कमयचारी ऄजूनही द्दनराश होउ शकतात.
३. कायय द्दवस्तार:
एखाद्या कामात ऄद्दधक गोष्टी जोडणे याला कायय द्दवस्तार म्हणतात. नोकरीमध्ये, याला
अडवा द्दवस्तार म्हणतात. कायय वाढवल्याने नोकरीची व्याप्ती वाढते अद्दण नोकरी धारकाला
नोकरीमध्ये नवीन काये जोडून ऄनेक काये ईपलब्ध होतात. ईदाहरणाथय, टपाल वगीकरण
करणाऱयाचे काम, संस्थेतील आतर द्दवर्ागांना र्ौद्दतकररत्या टपाल द्दवतररत करणे यासारखे
कायय समाद्दवष्ट करण्यासाठी द्दवस्ताररत केले जाउ शकते.
कमयचाऱयांना द्दियाकलापांची ऄद्दधक द्दवद्दवधता प्रदान करून, कायय द्दवस्तार कामातील
कंटाळा अद्दण एकसंधपणा कमी करते. पररणामी, ईत्पादनक्षमता अद्दण कामात रस
वाढण्यास ते योगदान देते. ऄलीकडील ऄभ्यासानुसार, कामगारांना त्यांच्या नोकरीची
व्याप्ती द्दवस्तृत केल्यामुळे नोकरीतील समाधान, सुधाररत ग्राहक सेवा अद्दण कमी चूका
यासारखे िायदे अढळले अहेत.
कायय द्दवस्तारामुळे एकसुरीपणा कमी होइल अद्दण कमयचाऱयांची प्रेरणा वाढेल. व्यवहारात
मात्र ऄसेच म्हणता येणार नाही. द्दवशेषत: जर पूवी काम द्दनयद्दमत स्वरूपाचे ऄसेल तर, जरी
कायय द्दवस्तार केला गेला तरीही, काही काळानंतर कमयचाऱयांना ते काम कंटाळवाणे होउ
शकते. munotes.in

Page 12

व्य
12 ४. कायय समृद्धी:
प्रेरक कायय तयार करण्यासाठी कायय समृद्ध करणे ही दुसरी पद्धत अहे. कायय समृद्धी
स्थाद्दपत करण्याची ऄनेक कारणे अहेत. ऄत्याद्दधक कायय द्दवशेषीकरणाने (कायय
पररभ्रमणाद्वारे) कामगाराची नोकरी सामान्य, ऄद्दवरत अद्दण कोणत्याही अव्हानांपासून मुक्त
करून रोजगाराचे ऄमानवीकरण केल्या सारखे अहे.
पररणामी, ऄशा पररद्दस्थतीत मानवी क्षमतेचा पूणयपणे वापर केला जात नाही, ज्यामुळे
कामगार द्दनराश होतात अद्दण त्यांच्या व्यवसायांपासून दूर जातात. द्दशवाय, अजचे कामगार
चांगले द्दशद्दक्षत अद्दण चांगल्या पगाराचे अहेत.
कायय समृद्धीमध्ये कायय-पयायवरणात ईत्तेजक वैद्दशष्ट्ये समाद्दवष्ट करणे ऄंतर्ूयत अहे.
पररणामी, कायय समृद्ध करणे हे एखाद्या कामाला ऄद्दधक जबाबदाऱया अद्दण स्वातंत्र्य देउन
त्याचा ईर्ा द्दवस्तार करणे अहे. फ्रेडररक हझयबगय अद्दण आतर यांच्या मते, कायय समृद्ध करणे
हा एक प्रकारचा रोजगार द्दवकास अहे जो कामगाराला ऄद्दधक अव्हान, ऄद्दधक व्यापक
कायय, ऄद्दधक जबाबदारी , वाढीच्या ऄद्दधक संधी अद्दण त्याचे स्वतंत्र द्दवचार मांडण्याची
ऄद्दधक संधी देतो.
१.६ सारांर्  मानव संसाधन व्यवस्थापन ही चार मूलर्ूत कल्पनांवर अधाररत लोकांचे
व्यवस्थापन करण्यासाठी एक चौकट अहे.
 द्दनयोजन ही संस्थात्मक ईद्दिष्टे ओळखण्याची अद्दण ती साध्य करण्यासाठी धोरणे
अद्दण काययिम द्दवकद्दसत करण्याची प्रद्दिया अहे.
 मानव संसाधन व्यवस्थापनाची काये योग्य वेळी योग्य पदांसाठी योग्य लोक
शोधण्यार्ोवती द्दिरतात.
 मोबदला कायायमध्ये वेतन अद्दण पगार ठरवणे समाद्दवष्ट ऄसते जे संस्थेच्या
ईद्दिष्टांमध्ये कमयचाऱयांच्या योगदानाशी सुसंगत ऄसतात.
१.७ स्वाध्याय अ. वणयनात्मक प्रश्न:
थोडक्यात उत्तरे:
१. मानव संसाधन व्यवस्थापन पररर्ाद्दषत करा.
२. मानव संसाधन व्यवस्थापन अद्दण धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन मधील
िरक स्पष्ट करा.
३. कायय अराखड्याचा ऄथय स्पष्ट करा. munotes.in

Page 13

मानव संसाधन व्यवस्थापन
13 ४. कायय द्दवश्लेषणाची संकल्पना स्पष्ट करा.
५. कायय द्दवस्तार टीप द्दलहा.
दीघय उत्तरे:
१. मानव संसाधन व्यवस्थापनाच्या कायायचे वणयन करा.
२. मानव संसाधन व्यवस्थापनाचे महत्व स्पष्ट करा.
३. मानव संसाधन व्यवस्थापन मध्ये कोणत्या पायऱया अहेत?
४. कायय अराखड्यामध्ये कोणती तंत्रे अहेत?
५. कायय द्दवश्लेषणाचे घटक कोणते अहेत?
ब. एकाद्दधक द्दनवडी प्रश्न:
१. ________ व्यवस्थापनाचा र्ाग मानव संसाधन व्यवस्थापन (मासंव्य) द्वारे संबोद्दधत
केला जातो.
ऄ) कमयचारी
ब) द्दठकाण
क) जाद्दहरात
ड) ईत्पादन
२. ________ प्रेरक कायय तयार करण्याची दुसरी पद्धत अहे.
ऄ) कायय पररभ्रमण
ब) कायय समृद्धी
क) कायय द्दवस्तार
ड) कायय सुलर्ीकरण
३. कोणत्या रणनीतीचा वापर करून कामाचे िोट्या ईप-र्ागांमध्ये द्दवर्ाजन केले जाते
अद्दण सोपे केले जाते?
ऄ) कायय पररभ्रमण
ब) कायय समृद्धी
क) कायय द्दवस्तार
ड) कायय सुलर्ीकरण munotes.in

Page 14

व्य
14 ४. कायय समृद्धीमध्ये ________ पयायवरणात ईत्तेजक वैद्दशष्ट्ये समाद्दवष्ट करणे समाद्दवष्ट
अहे
ऄ) ईत्पादन
ब) काम
क) वस्तू
ड) कायय
५. ________ एक व्यवस्थापकीय र्ूद्दमका अहे ज्यामध्ये मानव संसाधन व्यवस्थापन
ईपिमांची रचना ऄशा प्रकारे करणे अवश्यक अहे की कमयचाऱयांचे द्दियाकलाप
संस्थेच्या ईद्दिष्टांकडे द्दनदेद्दशत केले जातात?
ऄ) धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन
ब) मानव संसाधन व्यवस्थापन
क) व्यावसाद्दयक मानव संसाधन व्यवस्थापन
ड) एय्काद्दत्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन
उत्तरे: १- ऄ, २- ब, ३- ड, ४- ब, ५- ऄ
क. ररकाम्या जागा भरा:
१. „„„„„„. व्यवस्थापनाचा र्ाग मानव संसाधन व्यवस्थापन (मानव संसाधन
व्यवस्थापन) द्वारे संबोद्दधत केला जातो.
२. „„„„„„„. लोकांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी चार मूलर्ूत कल्पनांवर
अधाररत एक चौकट अहे ?
३. आद्दच्ित ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी गट प्रयत्न सद्दिय करणे ही „„„„„„ ची
प्रद्दिया अहे.
४. काययकारी काये, ज्याला „„„„„ काये म्हणून देखील ओळखले जाते.
५. „„„„„„„„. या कायायमध्ये संस्थेच्या ईद्दिष्टांमध्ये कमयचाऱयांच्या
योगदानाशी सुसंगत वेतन अद्दण पगार ठरवणे समाद्दवष्ट अहे.
उत्तरे:
१- कमयचारी, २- मानव संसाधन व्यवस्थापन, ३- द्ददग्दशयन, ४- सेवा, ५- मोबदला

munotes.in

Page 15

मानव संसाधन व्यवस्थापन
15 ड. खालील वाक्य सत्य /असत्य आहे ते सांगा:
१. धोरणात्मक मानवी संसाधन हे संस्थेची ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी कंपनीच्या
व्यवसाय धोरणाला द्दतच्या पद्धतींसह संरेद्दखत करण्याची प्रद्दिया अहे.
२. नोकऱयांचे स्वरूप ऄसे अहे की ते नेहमी सारखेच ऄसतात.
३. मानव संसाधन व्यवस्थापन कृती योजना म्हणजे मानव संसाधन कृती योग्यता.
४. नोकरी ही काये, जबाबदाऱया अद्दण जबाबदाऱयांचा एक समूह अहे जो वैयद्दक्तक
कमयचाऱयासाठी द्दनयद्दमतपणे नेमून द्ददला जातो अद्दण आतर नेमून द्ददलेल्या कामांपेक्षा
वेगळा ऄसतो.
५. धोरणात्मक मानव संसाधन व्यवस्थापन म्हणजे संस्थेच्या मनुष्यबळाचे पद्धतशीर
व्यवस्थापन.
उत्तरे:
सत्य: १,४
ऄसत्य: २,३ अद्दण ५
१.८ संदभय पाठ्यपुस्तके:
 मायकेल अमयस्रााँग, स्टीिन टेलर, अमयस्रााँग हाँडबुक ऑि ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट
प्रॅद्दक्टस, कोगन पेज
 रेमंड नो अद्दण जॉन हॉलेनबेक अद्दण बॅरी गेरहाटय अद्दण पॅद्दरक राआट, ह्युमन ररसोसय
मॅनेजमेंट, मॅकग्रा-द्दहल
 गॅरी डेस्लर अद्दण द्दबजू वाकी , ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट, द्दपऄसयन
 प्रवीण दुराइ, ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट, द्दपयसयन
 रमण प्रीत, लयुचर ऑि ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट: घटना ऄभ्यास ज द्दवथ स्रॅटेद्दजक
ऄप्रोच, द्दवली
संदभय पुस्तके:
 स्टीवटय ग्रेग एल., ब्राईन केनेथ जी., ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट, द्दवली
 अनंद दास गुप्ता, स्रॅटेद्दजक ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट, प्रॉडद्दक्टद्दव्हटी प्रेस
 राधा अर. शमाय, ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट िॉर ऑगयनायझेशनल सस्टेनेद्दबद्दलटी,
द्दबद्दझनेस एक्सपटय प्रेस
 गॅरी डेस्लर , फ़ंडामेंटल्स ऑि ह्युमन ररसोसय मॅनेजमेंट, पीऄरसन
***** munotes.in

Page 16

16 २
मानव संसाधन िनयोजन
घटक संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ भरती
२.३ िनवड
२.४ सारांश
२.५ ÖवाÅयाय
२.६ संदभª
२.० उिĥĶे • भरती संकÐपना समजून घेणे.
• भरती¸या िविवध ąोतांची चचाª करणे.
• िनवड संकÐपना समजून घेणे.
• िनवडीची िविवध तंýे ÖपĶ करणे.
• िनवड ÿिøयेवर चचाª करणे
२.१ ÿÖतावना भरती ही योµय उमेदवारांना ओळखÁयाची आिण Âयांना सÅया¸या िकंवा अपेि±त
पदासाठी अजª करÁयास ÿवृ° करÁयाची ÿिøया आहे. िनवड, दुसरीकडे, िनवड ही काही
िनवडक उमेदवारांमधून लोकांना िनयुĉ करÁयाची आिण Âयांना संÖथेमÅये पदांवर
ठेवÁयाची ÿिøया आहे.
लोकसं´या वाढÐयाने चांगली नोकरी िमळणे कठीण झाले आहे. िनयोĉे नोकरीसाठी
सवō°म उमेदवार शोधत असतात. कामगारां¸या मोठ्या सं´येमुळे ते सवō°म ÿितभावंत
उमेदवार िनवडू शकतात.
एखाīा पदावर कमªचाöयाची िनयुĉì करÁयाची ÿिøया आता अÂयंत Óयापक झाली आहे.
भरती आिण िनवड या दोन महßवा¸या पायöया आहेत ºया तुÌही शेकडो वेळा ऐकÐया
असतील. आपÐयापैकì बहòसं´य लोक Âयांना समान गोĶ मानतात. तथािप, Âयांचा अथª
आिण वतªन खूप िभÆन आहेत. munotes.in

Page 17

मानव संसाधन िनयोजन
17 २.२ भरती यशÖवी मानव संसाधन िनयोजनाचा भाग Ìहणून आपण आपÐया मानवी संसाधना¸या
गरजा ओळख Ðया पािहजेत. आपण या गरजा ओळखÐयानंतर Âया पूणª करÁयासाठी
आपÐयाला काहीतरी करायचे आहे. पåरणामी, भरती ही संपादन ÿिøयेतील पुढील पायरी
आहे. ही िøया आपÐयाला संÖथेचे िनरंतर कायª सुिनिIJत करÁयासाठी आवÔयक
असलेÐया लोकांची सं´या आिण ÿकार ÿाĮ करÁयास स±म करते.
भरती ही वतªमान िकंवा भिवÕयातील संÖथाÂमक संधéसाठी संभाÓय उमेदवार ओळखÁयाची
ÿिøया आहे. िकंवा, दुसöया मागाªने सांगायचे तर, ही एक जोडणारी िøया आहे,
ºयां¸याकडे भारती योµय नोकöया आहेत आिण जे कामा¸या शोधात आहेत Âयांना ही एकý
आणते.
एडिवन बी. िÉलपो यां¸या मते, “भरती ही संभाÓय कमªचाöयांचा शोध घेÁयाची आिण Âयांना
संÖथेतील नोकöयांसाठी अजª करÁयास उīुĉ करÁयाची ÿिøया आहे.”
लॉडª¸या मते , “भरती हा Öपध¥चा एक ÿकार आहे. ºयाÿमाणे संÖथा सवō°म उÂपादन
िकंवा सेवा िवकिसत करÁयासाठी, उÂपादन करÁयासाठी आिण िवøì करÁयासाठी Öपधाª
करतात, Âयाचÿमाणे Âयांनी सवाªत योµय लोकांना ओळखÁयासाठी, आकिषªत करÁयासाठी
आिण िनयुĉ करÁयासाठी देखील Öपधाª केली पािहजे. भरती हा एक उपøम आहे आिण
तो एक मोठा उपøम आहे.”
हॅलेट Ìहणतो, “दज¥दार कायªÿदशªनाची खरी सुŁवात लोकां¸या बरोबरच होते आिण
संपते.”
रॉबटª हेलरल Ìहणतात, “जर वाईट मूÐयांकन असेलेÐया लोकांना कामावर घेतले, तर
दुसरे काहीही साÅय होणार नाही आिण úेशमचा कायदा काम करेल: वाईट लोक चांगÐया
लोकांना बाहेर घालवतील िकंवा Âयांना िबघडवतील.”
२.२.१ भरती ąोत:
भरती योजना अंितम झाÐयानंतर, ºयामÅये संभाÓय उमेदवारांची सं´या आिण ÿकार
समािवĶ आहे, Âयांना नोकरीसाठी अजª करÁयास ÿवृ° केले जाणे आवÔयक आहे. यामुळे
या श³यतांसाठी संभाÓय ľोतांचा शोध आवÔयक आहे. काही Óयवसाय नवीन ąोत तयार
करÁयाचा ÿयÂन करतात , तर काही केवळ Âयां¸या सÅया¸या ľोतांवर ल± क¤िþत
करतात. Âयानुसार अंतगªत आिण बाĻ ľोतांचे वगêकरण केले जाऊ शकते.
अंतगªत ąोत:
१. पदोÆनती: कठोर पåर®म करणाöया आिण ÿभावी पåरणा म देणाöया कमªचाöयांसाठी
पदोÆनती धोरण हे ÿेरणादायी साधन Ìहणून वापरले जाते. पदोÆनतीचा पåरणाम
Ìहणून वेतन, पद, जबाबदारी आ िण अिधकार सवª सुधारतात. पदोÆनती धोरण
अंमलात आणÁयासाठी अटी, शतê, िनयम आिण अिधिनयम सवª ÖपĶपणे मांडले
पािहजेत. munotes.in

Page 18

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
18 २. सेवािनवृ°ी: पदासाठी पाý उमेदवार उपलÊध नसÐयास, सेवािनवृ° कमªचाöयांना
सेवेचा िवÖतार करÁयाची परवानगी िदली जाऊ शकते.
३. माजी कमªचारी: ºया माजी कमªचाöयांनी Âयां¸या संÖथेत चांगले काम केले Âयांना
पुÆहा कामावर घेतले जाऊ शकते आिण अिधक मोबदला आिण ÿोÂसाहन िदले जाऊ
शकते.
४. बदली: एखादी जागा åरĉ असÐयास कमªचाöयांची एका िवभागातून दुसöया िवभागात
बदली केली जाऊ शकते.
५. अंतगªत जािहरात: िवīमान कमªचाöयांना खुÐया जागा भरÁयात ÖवारÖय असू शकते.
Âयांना कामाचे तपशील आिण वणªन मािहत असते, कारण Âयांनी कंपनीसाठी
दीघªकाळ काम केलेले असते. कमªचाöयांना मािहती देऊन Âयां¸या फायīासाठी
कंपनीत जािहरात पाåरत केली जाते.
अंतगªत भरतीचे फायदे:
१. जे कमªचारी आधीच कामावर आहेत ते अिधक ÿेåरत होतात.
२. खचाªत बचत होते कारण åरĉ पदाची जािहरात करÁयाची गरज नसते.
३. Âयाचा पåरणाम Ìहणून कमªचारी कंपनीशी अिधक िनķावान बनतात.
४. ÿिश±ण खचª कमी केला जातो कारण कमªचारी आधीच कामा¸या Öवłपाशी पåरिचत
असतात.
५. ही एक सुरि±त आिण सरळ ÿिøया आहे.
अंतगªत भरती मयाªदा:
१. आधुिनक तंý²ान कौशÐय आिण अिĬतीय कÐपना असलेले तŁण संधीपासून वंिचत
राहतात.
२. कदािचत िवīमान कमªचाöयांचे कायªÿदशªन पूवêसारखे चांगले असू शकत नाही.
३. जेÓहा कमªचाöयांना पदोÆनती िदली जात नाही िकंवा Âयांची िनवड केली जात नाही
तेÓहा Âयांचे मनोधैयª कमी होते.
४. Âयाचा पåरणाम Ìहणून प±पातीपणाला ÿोÂसाहन िमळू शकते.
५. हे नेहमीच संÖथे¸या िहताचे असू शकेल असे नाही.
बाĻ ąोत:
१. वृ°पý जािहरात: हा ľोत नोकरीसाठी सवō°म उमेदवार िनवडÁयासाठी िवÖतृत
पयाªय ÿदान करतो. हे भरÐया न गेलेÐया पदांची ÿिसĦी करते आिण कामाबĥलची munotes.in

Page 19

मानव संसाधन िनयोजन
19 मािहती सामाÆय लोकांना कामाचे वणªन आिण तपशीला¸या Öवłपात उपलÊध कłन
देते.
२. पåर±ेý मुलाखती: Óयवसायांसाठी िविवध शै±िणक संÖथांमधून Óयĉì िनवडणे हा
सवाªत ÿभावी मागª आहे. हे सोपे आिण िकफायतशीर आहे. कंपनीचे अिधकारी
वैयिĉकåरÂया िविवध संÖथांना भेट देतात आिण िविशĶ पदासाठी पाý असलेÐया
िवīाÃया«¸या मुलाखती घेतात. िवīाÃया«ना Âयांची योµयता दाखवÁयाची आिण
चांगÐया नोकरीसाठी िवचारात घेÁयाची उ°म संधी असते.
३. िनयुĉì संÖथा: शुÐका¸या बदÐयात, उमेदवारांचा मािहतीसाठा िनवडी¸या उĥेशाने
संÖथांना पुरवला जातो.
४. रोजगार क¤þ: लोक Âयांची वैयिĉक मािहती सरकारी रोजगार क¤þामÅये नŌदवतात.
संÖथे¸या गरजा आिण िवनंÂयां¸या आधारावर उमेदवारांना मुलाखतीसाठी पाठवले
जाते.
५. थेट मुलाखती: संÖथा मुलाखती या एका िविशĶ िदवशी आिण िविशĶ वेळी
आयोिजत करतात आिण Âया िनवडी¸या उĥेशाने केÐया जातात.
६. ई-भरती: िविवध इले³ůॉिनक संकेतÖथळे, जसे कì जॉÊस डॉट कॉम, नौकरी डॉट
कॉम आिण मॉनÖटर डॉट कॉम , उमेदवारांना Âयांचे सिवªÖतर मािहती संøिमत
करÁयासाठी आिण नोकरी शोधÁयासाठी उपलÊध आहेत.
७. Öपधªक: मानव संसाधन ÓयवÖथापकांचे उिĥĶ कमªचाöयांना ÿितÖपÅयाªसाठी काम
करÁयासाठी अिधक चांगÐया अटी व शतê देऊन Âयांचे मन वळवणे हे असते.
भरती¸या बाĻ ľोतांचे फायदे:
१. नवीन कलागुणांना चमकÁयाची संधी िदली जाते.
२. मोठ्या सं´येने उमेदवार या पदासाठी अजª करतात, Âयामुळे सवō°म िनवड श³य
असते.
३. संÖथेमÅये योµय लोक उपलÊध नसÐयास, Âयांना बाहेरील ľोतांकडून भरती करणे
®ेयÖकर असते.
बाĻभरती ľोतां¸या मयाªदा:
१. कुशल आिण महÂवाकां±ी लोक नोकöया बदलÁयाची श³यता जाÖत असते.
२. हे आधीच शयªतीत असलेÐया उमेदवारांमÅये अÖवÖथतेची भावना िनमाªण करते.
३. हे खचª वाढवते कारण नवीन उमेदवारांसाठी वतªमानपýात जािहरात करणे आवÔयक
असते तसेच ÿिश±ण सुिवधा ÿदान करणे देखील आवÔयक असते.
munotes.in

Page 20

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
20 २.३ िनवड ºयांनी िविशĶ नोकरीसाठी Âयांची सिवªÖतर मािहती सादर केली आहे असे इ¸छुक अजªदार
शोधणे भरती ÿिøयेमÅये समािवĶ असते आिण िनवड ÿिøयेमÅये Âयां¸यामधून सवō°म
आिण सवाªत योµय उमेदवार िनवडणे समािवĶ असते. पåरणामी, अपाý उमेदवार नाकारले
जातात. ĻामÅये नोकरीसाठी सवō°म उमेदवार िनवडÁयासाठी वै²ािनक पĦती वापरÐया
जातात.
जेÓहा ते ÖवारÖय असलेÐया अजªदारांकडून अजª गोळा करतात, तेÓहा भरती ÿिøयेला
Óयापक ÓयाĮी असते, तर िनवड ÿिøया ही ÓयाĮी कमी करते आिण सवō°म उमेदवारांची
िनवड करÁयावर अ िधक ल± क¤िþत करते.
Öटोन पåरभािषत करतो , 'नोकरी मÅये यशÖवी होÁयाची अिधक श³यता असलेÐयांना
ओळखÁयासाठी (आ िण िनयुĉ करÁयासाठी) अजªदारांमÅये फरक करÁयाची ÿिøया
Ìहणजे िनवड'.
२.३.१ ÿिøया:
वै²ािनक आिण तािकªक िनवड तंýाचा वापर कłन उमेदवारांची िनवड वै²ािनक आिण
तकªशुĦपणे केली जाते. िविशĶ नोकरीसाठी उमेदवार िनवडÁयासाठी वापरलेले िनकष एका
संÖथेपासून दुसöया संÖथेत वेगळे असतात.
पåरणामी, िविवध संÖथेĬारे वापरलेली िनवड ÿिøया अनेकदा लांबते कारण सवō°म
अजªदार शोधÁयाचा ÿij आहे, ºयासाठी अनेक परी±ा आिण मुलाखतéचे ÓयवÖथापन
आवÔयक आहे. िनवडीचा ŀिĶकोन पĦतशीर असावा लागतो जेणेकłन िनवडलेÐया
उमेदवाराबĥल कोणतीही संिदµधता िकंवा शंका नसतील.
िनवड ÿिøयेतील िविवध पायöयांचे थोड³यात वणªन खालीलÿमाणे आहे.
 अजª आमंिýत करणे:
संÖथेतील आिण बाहेरील संभाÓय Óयĉéना पदांसाठी अजª करÁयास ÿोÂसािहत केले जाते.
नोकरी ¸या जािहरातीमÅये नोकरीचे तपशीलवार वणªन आिण कामा¸या आवÔयकता
समािवĶ असतात. हे िविवध ±ेýातील अजªदारांची ल±णीय सं´या आकिषªत करते.
 अजª ÿाĮ करणे:
उमेदवारांना तपशीलवार अजª भरÁयास सांिगतले जाते ºयात सवª संबंिधत वैयिĉक आिण
Óयावसाियक मािहती समािवĶ असते. Ļा उपøमा उमेदवारांचे िवĴेषण आिण तुलना करणे
सोपे होते.

munotes.in

Page 21

मानव संसाधन िनयोजन
21  अजा«ची छाननी:
कंपनीने ºया वेळेसाठी अजª ÿाĮ करायचे आहेत ती कालमयाªदा संपÐयानंतर अजा«ची
øमवारी लावली जाते. अपूणª अजª Âयाचÿमाणे नोकरी¸या पाýतेशी न जुळणारे अजªदार
नाकारले जातात.
 लेखी चाचÁया:
अजा«¸या पुनरावलोकनानंतर उमेदवारांची अंितम यादी तयार झाÐयानंतर लेखी परी±ा
घेतली जाते. या चाचणीचा उपयोग उमेदवारांचे तांिýक ²ान, ŀĶीकोन आिण आवड िनिIJत
करÁयासाठी केला जातो. जेÓहा बरेच अजª असतात, तेÓहा ही पĦत उपयुĉ आहे. बरेचदा
उमेदवारांना दुसरी लेखी परी±ा देऊन Öवतःला िसĦ करÁयाची दुसरी संधी िदली जाते.
 मानसशाľीय चाचÁया:
या परी±ा वैयिĉकåरÂया घेतÐया जातात आिण एखाīा Óयĉìची वैयिĉक गुणव°ा आिण
कौशÐय िनिIJत करÁयात मदत करतात. अिभयोµयता चाचÁया , बुिĦम°ा चाचÁया, कृिýम
चाचÁया आिण ÓयिĉमÂव चाचÁया ही मानसशाľीय परी±ांची उदाहरणे आहेत.
 वैयिĉक मुलाखत:
ºया उमेदवारांनी Öवतःला चाचÁयांमÅये यशÖवी िसĦ केले आहे Âयांची वैयिĉक मुलाखत
घेतली जाते. वैयिĉक मुलाखती िकंवा मुलाखतकारांची सिमती यांचा वापर केला जाऊ
शकतो. यात सहसा ÓयवÖथापना¸या सवō¸च Öतरावरील अिधकारी गुंतलेले असतात.
उमेदवारांना Âयां¸या मागील कामाचा अनुभव, कौटुंिबक पाĵªभूमी, ÖवारÖये इÂयादéबĥल
ÿijांची मािलका िदली जाते. Âयांना रोजगाराकडून काय अपे±ा आहेत हे Âयांनी सांगणे
अपेि±त असते. मुलाखतकार Âयांची शĉì Öथळे आिण मयाªदा ओळखतात आिण Âयांची
नŌद करतात, जे Âयांना अंितम िनवड िनणªय घेÁयास मदत करते.
 संदभª तपासणी:
बहòतेक ÿकरणांमÅये, संÖथेला उमेदवाराकडून िकमान दोन संदभª हवे असतात. संदभª
तपासणी हा उमेदवाराने Âयां¸या अजाªवर आिण मुलाखत ÿिøयेदरÌयान ÿदान केलेÐया
मािहतीसाठी फेरपडताळणीचा एक ÿकार आहे.
 वैīकìय तपासणी:
काम सुł करÁयापूवê, उमेदवाराने शारीåरक सामÃयª आिण सुŀढपणा ÿदिशªत करणे
आवÔयक असते. आरोµय समÖयांमुळे उमेदवारांनी चाचÁया आिण मुलाखतéमÅये चांगले
गुण िमळवले तरीही Âयांना अपाý ठरवले जाऊ शकते.
 अंितम िनवड:
या टÈÈयावर एका िविशĶ तारखेला संÖथेत सामील होÁयासाठी उमेदवाराला िनयुĉì पý
िदले जाते. नोकरीचे शीषªक, पगार आिण कामा¸या अटी हे सवª िनयुĉì पýात नमूद केलेले munotes.in

Page 22

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
22 असते. बहòतेक ÿकरणांमÅये, सुŁवातीचा काळ पåरिव±ाधीन असतो आिण नंतर ठरािवक
कालावधीनंतर नोकरी कायम कायमÖवłपी केली जाते.
 िनयुĉì:
ही शेवटची पायरी आहे. िनयोिजत अजªदाराला योµय पदावर िनयुĉ केले जाते जेणेकłन
Âयांना नोकरीचे Öवłप अिधक चांगÐया ÿकारे समजू शकेल. Âयां¸या सवª ±मता आिण
गुणांसह ते कामाशी जुळवून घेऊ शकतील आिण भिवÕयात चांगले कायªÿदशªन कł
शकतील.
२.३.२ ई-िनवडीचे तंý:
भरती आिण िनवड यातील फरक सांगणे सहसा कठीण असते. मु´य ई-िनवड ही एक
कागदिवरिहत ÿिøया आहे जी इले³ůॉिनक दÖतऐवज आिण मािहती Âवåरत देशभरात
िकंवा जगभरात िवतåरत करÁयास अनुमती देते. इले³ůॉिनक पåरचयपýक, ऑनलाइन
मूÐयांकन, ऑनलाइन मुलाखत आिण ऑनलाइन मूÐयांकन क¤þे या ई-भरतीसाठी सवाªत
महßवा¸या पĦती आहेत.
 इले³ůॉिनक पåरचयपýक:
अजªदार Âयांचा पåरचयपýक ईमेलĬारे िकंवा संÖथे¸या संकेतÖथळाĬारे पाठवू शकतात.
अजªदार इले³ůॉिनक सादरीकरणाĬारे Âयांची सिवªÖतर मािहती हजारो संÖथांना पाठवू
शकतात. जानेवारी २००१ मÅये, इंटरनेटवर २.५ दशल±ाहóन अिधक पåरचयपýक होते.
अनुभवी उमेदवारांसाठी सं²ानाÂमक योµयता, नोकरीचे ²ान आिण कायª ±मता यावर
सादरीकरणाĬारे जोर देÁयासाठी हा एक ÿभावी ŀĶीकोन आहे. एखाīा Óयĉìचा कायª
पोटªफोिलओ पåरचयपýकाĬारे दशªिवला जातो जो गुणव°े¸या सूचकांसह Öथान िसĦéचा
सारांश देतो. मागील कायªÿदशªन ही भिवÕयातील कायªÿदशªनाचे सवōÂकृĶ संकेतक
असÐयामुळे, पåरचयपýकावरील भूतकाळातील कायªÿदशªनाची मािहती नोकरी¸या
कौशÐय आिण नवीन संÖथेमÅये समान जबाबदाöया पूणª करÁयाची अजªदाराची ±मता
मोजÁयाचे ÿाितिनिधक माप Ìहणून वापरले जाऊ शकते.
िश±ण आिण वगªवारी गुण सरासरी (वगुस) मािहती देखील पåरचयपýकावर समािवĶ केली
जाते. वगुस ही एक संिम® आकडेवारी आहे जी सं²ानाÂमक ±मतेचे मोजमाप देÁयासाठी
सं²ानाÂमक ±मता आिण ÿेरणा एकý करते. मायøोसॉÉट सार´या अनेक ÿमुख
कंपÆयांना अजªदारांनी Âयांचे वगुस ÿदान करणे आवÔयक आहे.
 ऑनलाइन मूÐयांकन:
पूवêची कागदावर आधाåरत साधने आता इंटरनेटवर पाहता येतात. अजªदार संकेतÖथळावर
परÖपरसंवादी अजª पाहó शकतात, तो भł शकतात आिण सादर कł शकतात. अजªदारांचे
ÿितसाद Âवåरत ®ेणीबĦ केले जातात आिण अजªदार आलेखन लगेच तयार केले जाते.
एखादी संÖथा ऑनलाइन चाचणी वापłन अजªदारांना Âयां¸या संÖथेशी संभाÓय
जुळÁयाबĥल जलद अिभÿाय देऊ शकते. munotes.in

Page 23

मानव संसाधन िनयोजन
23  ऑनलाइन मुलाखत:
बहòसं´य संÖथा उमेदवारां¸या मुलाखतéवर Âयां¸या िनयुĉìचे िनणªय अवलंबून असतात.
उमेदवारा¸या ÓयावहाåरकŀĶ्या कोणÂयाही पैलूचे मूÐयांकन करÁयासाठी मुलाखतीची
ÓयवÖथा केली जाऊ शकते. संरिचत मुलाखत सं²ानाÂमक ±मतेचे मूÐयांकन करते, तर
परÖपर मुलाखत परÖपर कौशÐयांचे मूÐयांकन करते. दूर-ŀÔय ÿणाली तंý²ान आिण वेब
कॅम, जे भौगोिलकŀĶ्या दुगªम िठकाणांदरÌयान ŀक आिण ®ाÓय ÿवाहीत करणे श³य
करतात, ते अजªदारां¸या मुलाखती ऑनलाइन घेÁयासाठी वापरÁयात येतात.
२.४ सारांश  भरती ही वतªमान िकंवा भिवÕयातील संÖथाÂमक संधéसाठी संभाÓय उमेदवार
ओळखÁयाची ÿिøया आहे.
 पदोÆनतीचा पåरणाम Ìहणून वेतन, पद, जबाबदारी आिण अिधकार सवª सुधारतात.
 कमªचाöयांना मािहती देऊन Âयां¸या फायīासाठी कंपनीत जािहरात पसरवली जाते.
 पåर±ेý मुलाखती हा Óयवसायांसाठी िविवध शै±िणक संÖथांमधून Óयĉì िनवडÁयाचा
सवाªत ÿभावी मागª आहे.
 लोक Âयांची वैयिĉक मािहती सरकारी रोजगार क¤þामÅये नŌदवतात.
 मानव संसाधन ÓयवÖथापकांचे उिĥĶ कमªचाöयांना रोजगारा¸या चांगÐया अटी आिण
शतê देऊन ÿितÖपÅयाªसाठी काम करÁयास ÿवृ° करणे आहे.
 ºयांनी िविशĶ नोकरीसाठी Âयांची सिवªÖतर मािहती सादर केली आहे असे इ¸छुक
अजªदार शोधणे भरती ÿिøयेमÅये समािवĶ असते आिण िनवड ÿिøयेमÅये
Âयां¸यामधून सवō°म आिण सवाªत योµय उमेदवार िनवडणे समािवĶ असते.
 िनवडीचा ŀिĶकोन पĦतशीर असावा.
२.५ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे:
१. भरतीची Óया´या करा
२. अंतगªत भरतीचे फायदे ÖपĶ करा.
३. िनवड संकÐपना ÖपĶ करा.
४. इले³ůॉिनक पåरचयपýकाचा अथª िलहा.
५. बाĻ भरती संकÐपना ÖपĶ करा munotes.in

Page 24

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
24 दीघª उ°रे:
१. भरतीचे फायदे आिण तोटे ÖपĶ करा.
२. िनवड ÿिøया कोणÂया आहेत ?
३. ई-िनवडीचे तंý ÖपĶ करा.
४. िनवडीचे तपशीलवार पĦती िलहा.
५. भरती आिण िनवड यातील फरक ÖपĶ करा.
ब. एकािधक िनवडी ÿ ij:
१. अजªदार Âयांचे पåरचयपýक ईमेलĬारे िकंवा संÖथे¸या संकेतÖथळाĬारे पाठवू शकतात
ºयाला खालील नावाने ओळखले जाते:
अ) सीÓही ब) इले³ůॉिनक पåरचयपýक क)ऑनलाइन मूÐयांकन ड)ईमेल
२. अजा«¸या पुनरावलोकनानंतर उमेदवारांची अंितम यादी तयार झाÐयानंतर काय केले
जाते? अ)लेखी चाचÁया ब)तŌडी चाचÁया क)सादरीकरण चाचणी ड)पåरसंवाद
चाचणी
३. ºयांनी िविशĶ नोकरीसाठी Âयांची सिवªÖतर मािहती सादर केली आहे असे इ¸छुक
अजªदार शोधणे भरती ÿिøयेमÅये समािवĶ असते आिण ________ ÿिøयेमÅये
Âयां¸यामधून सवō°म आिण सवाªत योµय उमेदवार िनवडणे समािवĶ असते.
अ) िनवड ब) ÿेरणा क) ई-भरती ड) जािहरात
४. कोणÂया भरती चे कमªचारी जे आधीच नोकरीवर आहेत ते अिधक ÿेåरत होतात?
अ) अंतगªत ब) बाĻ क) औपचाåरक ड) अनौपचाåरक
५. कोणÂया भरती मÅये प±पातीपणाला Âयाचा पåरणाम Ìहणून ÿोÂसाहन िमळू शकते?
अ) बाĻ ब) अंतगªत क) औपचाåरक ड) अनौपचाåरक
उ°रे: १-ब, २-अ, ३-अ, ४-अ, ५-अ.
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ………. वतªमान िकंवा भिवÕयातील संÖथाÂमक उĤाटनांसाठी संभाÓय उमेदवार
ओळखÁयाची ÿिøया आहे.
२. …………… परी±ा वैयिĉकåरÂया घेतÐया जातात आिण एखाīा Óयĉìची वैयिĉक
गुणव°ा आिण कौशÐय िनिIJत करÁयात मदत करतात. munotes.in

Page 25

मानव संसाधन िनयोजन
25 ३. ……………. हा उमेदवाराने Âयां¸या अजाªवर ÿदान केलेÐया मािहतीसाठी
फेरपडताळणीचा एक ÿकार आहे.
४. वगुस Ìहणजे ……………… होय.
५. ……………… हा अनुभवी उमेदवारांसाठी सं²ानाÂमक योµयता, नोकरीचे ²ान
आिण कामाची ±मता यावर जोर देÁयासाठी एक ÿभावी ŀĶीकोन आहे.
उ°रे: १- भरती , २- मानसशाľीय चाचÁया , ३- संदभª तपासणी, ४- वगªवारी गुण
सरासरी, ५- पåरचयपýक
ड. खालील वा³य सÂय /असÂय आहे का ते सांगा:
१. मानसशाľीय परी±ा वैयिĉकåरÂया घेतÐया जातात आिण एखाīा Óयĉìची वैयिĉक
गुणव°ा आिण कौशÐय िनिIJत करÁयात मदत करतात.
२. अपूणª अजª Âयाचÿमाणे नोकरी¸या पाýतेशी न जुळणारे अजªदार नाकारले जातात.
३. िनयुĉì संÖथांमÅये शुÐका¸या बदÐयात, उमेदवारांचा मािहतीसाठा िनवडी¸या
उĥेशाने संÖथांना पुरवला जातो.
४. अजा«¸या पुनरावलोकनानंतर उमेदवारांची अंितम यादी तयार केÐयावर तŌडी परी±ा
घेतली जाते.
५. पåर±ेý मुलाखतीचा ľोत नोकरीसाठी सवō°म उमेदवार िनवडÁयासाठी िवÖतृत
पयाªय ÿदान करतो.
उ°रे:
सÂय: १, २, आिण ३.
असÂय: ४ आिण ५
२.६ संदभª पाठ्यपुÖतके:
 मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
 रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
 गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
 ÿवीण दुराई, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन munotes.in

Page 26

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
26  रमण ÿीत, Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
 Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
 आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
 राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
 गॅरी डेÖलर , फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****
munotes.in

Page 27

27 ३
मानव संसाधन िवकास
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ मानव संसाधन िवकास
३.३ ÿिश±ण
३.४ ÿिश±ण पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन
३.५ कायªÿदशªन मूÐयमापन
३.६ भरती
३.७ संभाÓय मूÐयमापन
३.८ सारांश
३.९ ÖवाÅयाय
३.१० संदभª
३.० उिĥĶे • मानव संसाधन िवकास समजून घेणे
• ÿिश±णाची संकÐपना, ÿिøया आिण पĦती यांची चचाª करणे
• ÿिश±ण पåरणामकारकते¸या मूÐयांकनाचे िवĴेषण करणे
• कायªÿदशªन मूÐयमापनाचे तंý समजून घेणे
• भरती¸या िविवध ąोतांची चचाª करा
• संभाÓय मूÐयमापन समजून घेणे
३.१ ÿÖतावना गेÐया दोन दशकांमÅये, मोठ्या सं´येने कंपÆयांनी मानव संसाधन िवकास िवभाग Öथापन
केले आहेत, नवीन मानव संसाधन िवकासÿणाली लागू केÐया आहेत आिण मानव संसाधन
कायाªपासून मानव संसाधन िवकासकाय¥ वेगळी करÁयासाठी Âयांची संÖथाÂमक संरचना
बदलली आहे. Âयां¸या बहòसं´य अडचणी, समÖया आिण आÓहानांसाठी, मोठ्या ÿमाणात
बहòतांशी मु´य कायªकारी अिधकाöयांनी मानव संसाधन िवकासला संभाÓय उपाय Ìहणून
ओळखले आहे. सरासरी, असा अंदाज आहे कì िकमान पाच ÓयावसाियकरीÂया ÿिशि±त
कमªचाöयांसह एक लहानसा नवीन मनुÕयबळ िवकास िवभाग Öथापन करÁयासाठी दरवषê munotes.in

Page 28

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
28 सुमारे दोन दशल± Łपये पगारासाठी, आणखी दहा दशल± अंदाजपýकासाठी (उदा.
ÿिश±ण अंदाजपýक, ÿवासाचे अंदाजपýक इ.) आिण ÓयवÖथापकìय वेळ आिण संधी
यामÅये लागणाöया खचाª¸या कदािचत पाच ते दहा पट र³कम इतका खचª येतो. मानव
संसाधन ÿणाली Óयĉì -क¤िþत असतात आिण Âयांना ÓयवÖथापकìय वेळेची महßवपूणª
आवÔयकता असते, या वÖतुिÖथतीमुळेच Ļा इतके खिचªक असतात. इत³या
गुंतवणुकéनंतर देखील बöयाच कंपÆयांमÅये, मानव संसाधन िवकास हे वåरķ ÓयवÖथापन
आिण ÓयवÖथापकìय ÿशासकां¸या अपे±ेपे±ा कमी आहे, असा सामाÆयतः एक समज
असतो. अशा अनेक कंपÆयांची इतर उदाहरणे आहेत, िजथे मानव संसाधन िवकासाचे
अवलंबन केÐयामुळे भरपूर फायदे िमळालेले आहेत.
३.२ मानव संसाधन िवकास मानव संसाधन िवकास हा मानव संसाधन ÓयावÖथापनाचा उपसंच आहे. तो संÖथेतील
कमªचाöया¸या सवा«गीण िवकासाशी संबंिधत कायª करतो. ºयामÅये Âया कमªचाö याचा
रोजगार िवकास , ÿिश±ण, समुपदेशन आिण Âयाला नवीनतम तंý²ानासह अīयावत
करणे, तसेच Âयाची ±मता शोधÁयात आिण कौशÐये िवकिसत करÁयात Âयाला सहकायª
करणे अशा िविवध गोĶी समािवĶ आहेत. या सवा«चा कमªचाöयांना तसेच आिण संÖथेची
उिĥĶे साÅय करÁयासाठी संÖथेला, अशा दोघांना फायदा होईल. यात कमªचाöयां¸या
िवकासासाठी संसाधनांची योµय िवभागणी करणे देखील समािवĶ आहे.
Óया´या:
एम.एम. खान: मनुÕयबळ िवकास ही Óयवसायातील सवª Öतरावरील लोकांचे ²ान, ±मता
आिण सकाराÂमक कायª वृ°ी वाढवÁयाची ÿिøया आहे.
ÿो. लेन नॅडलर: 'मानव संसाधन िवकास' हा ठरािवक कालावधीत कायª±मतेत बदल
होÁयाची श³यता िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने आयोिजत केलेला िशकÁयाचा अनुभव आहे.
Ĵेम: मानव संसाधन िवकास, संÖथांना आवÔयक असलेÐया मनुÕयबळ आवÔयकतांसोबत
वैयिĉक कारिकदêची वाढ आिण िवकास यांची सांगड घालत आहे.
३.२.१ काय¥:
• योµय ÿितभेची िनवड:
संÖथाÂमक काय¥ पार पाडÁयासाठी योµय लोकांना आकिषªत करणे आिण Âयांची िनयुĉì
करणे ही मानव संसाधन िवकासची ÿमुख भूिमका आहे. ÿÂयेक Óयवसायाला Âयाची उिĥĶे
पूणª करÁयासाठी भरती करणे आिण योµय ÿकारचे लोक िनवडणे आवÔयक असते.
जाÖतीत जाÖत उÂपादन िमळवÁयासाठी योµय Óयĉìशी योµय नोकरीची सांगड घालणे हे
मानव संसाधन िवकासाचे मु´य कायª असते. ते जबाबदार असतील अशा काय¥ आिण
िøयाकलापां¸या संबंधात Âयांची कौशÐये आिण ±मतांचे मूÐयमापन केÐयानंतर
कमªचाöयांना िविशĶ पदांवर िनयुĉ केले जाते.
munotes.in

Page 29

मानव संसाधन िवकास
29 • िश±णािभमुख कमªचारी लाभ:
कमªचारी वगाªचे ²ान आिण आकलन सुधारÁयासाठी मानव संसाधन िवकासिविवध ÿकारचे
शै±िणक कायªøम िवकिसत आिण लागू करतो. कमªचाöयांना िविवध पुरÖकार िदले जातात
ºयात Âयां¸या महािवīालय आिण िशकवणी शुÐकासाठी संÖथेकडून ÿायोजकÂव समािवĶ
असते. कमªचारी, ºया Âयांना भिवÕयातील अडचणéना तŌड देÁयासाठी तयार करतात अशा
नवीन संकÐपना आिण तंý²ान Âयां¸या कंपनी¸या मदतीने िशकू शकतात.
• उ°म िनयोĉा -कमªचारी संबंध:
ÿÂयेक संÖथा िविवध पदांवर काम करणाöया आपÐया सवª सदÖयांमÅये सकाराÂमक संबंध
ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन करत असते. मानव संसाधन िवकास संÖथे¸या सवª Öतरांवर
िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यातील परÖपरसंवाद सुधारÁयाचा ÿयÂन करतो. तो एक योµय
संÿेषण ÓयवÖथा िवकिसत करतो ºयाĬारे किनķ सहकारी Âयां¸या ÿijांिवषयी वåरķांशी
सहजपणे संवाद साधू शकतात. वåरķ देखील Âयां¸या किनķ सहकाöयांची िवशेष काळजी
घेतात आिण िनणªय ÿिøयेत सहभागी होÁयासाठी Âयांना आमंिýत करतात, ºयामुळे
Âयां¸यात सकाराÂमक संबंध िवकिसत होतात.
• ÿिश±ण आिण िवकास:
कंपनीसाठी काम करणाöया ÿÂयेक Óयĉì¸या संपूणª िवकासाला चालना देÁयासाठी मानव
संसाधन िवकास उपयुĉ आहे. हे कमªचाöयांना मािहती हÖतांतåरत करÁया¸या उĥेशाने
िविवध ÿकारचे ÿिश±ण कायªøम तयार करतो आिण लागू करतो. याĬारे Âयांना िविवध
साधने आिण धोरणवापłन कामा¸या िठकाणी ÿभावीपणे कसे कायª करावे हे िशकवले
जाते. मानव संसाधन िवकास कमªचाöयांना Âयांची कौशÐये, ±मता आिण नवीन संकÐपनांचे
आकलन सुधारÁयास मदत करते, ºयामुळे Âयांना Âयांची काय¥ अिधक ÿभावीपणे पार
पाडता येतात.
• कायªÿदशªन मापन आिण ÓयवÖथापन:
मनुÕयबळ िवकासाचे मूळ उिĥĶ िनयिमतपणे कमªचाöयां¸या कायªÿदशªनाचा मागोवा घेणे
आहे. ºयामुळे अकायª±मता येते, अशा िविवध समÖया शोधÁया स ते Óयवसायांना मदत
करतात. जेÓहा कायªÿदशªनाचे मूÐयमापन केले जाते, तेÓहा िनÌन कायªÿदशªन असणाöया
कमªचाöयास ओळखÁयास मदत होते. वåरķ, कमªचाöयांना Âयां¸या िनÕकषा«बĥल मािहती
देतात आिण Âयांचे कायªÿदशªन कसे वाढवायचे याबĥल सÐला देतात. सवª कमªचारी
कमीतकमी अपÓययासह यशÖवीपणे आिण कायª±मतेने Âयांची कामे करत आहेत याची
खाýी करÁयासाठी मानव संसाधन िवकास वारंवार मूÐयमापन करतो.
• रोजगार िनयोजन
मनुÕयबळ िवकास कमªचाöयांचे रोजगाराचे मागª िनधाªåरत आिण िनद¥िशत करÁयासाठी
जबाबदार असतो. Âयांना भिवÕयातील संधéबĥल सÐला िदला जातो आिण Âयांचा फायदा
कसा ¶यायचा हे दाखवले जाते. कमªचाöयांना समुपदेशन केले जाते आिण Âयां¸या वैयिĉक
आकां±ा कंपनी¸या दीघªकालीन उिĥĶांशी कशा जोडाय¸या हे दाखवले जाते. हे मानवी
संसाधनांना दीघª कालावधीसाठी कंपनीशी जोडलेले राहÁयास मदत करते, Âयांना munotes.in

Page 30

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
30 सिøयपणे आिण आपुलकì¸या भावनेने कायª करÁयास मदत करते, पåरणामी अिधक
उÂपादकता िमळते.
• फायदे आिण मोबदला:
समाधानी असलेÐया कमªचाöयांसाठी योµय फायīांची आिण मोबदलाची पातळी िनिIJत
करÁयासाठी देखील मानव संसाधन िवकास जबाबदार आहे. Óयĉéना Âयां¸या पाýता आिण
कामावरील एकूण कायªÿदशªना¸या आधारावर मोबदला िदला जातो. िनयोĉे ÿÂयेक
कमªचाöया¸या योगदानाची ÿशंसा करतात आिण Âयांना िविवध ÿकार¸या आिथªक आिण
गैर-आिथªक ÿोÂसाहनांसह पुरÖकृत करतात. पåरणामी कामगारांचे मनोधैयª आिण
आÂमिवĵास वाढ ते आिण ते अिधक जोमाने आिण अिधक उÂसाहाने काम करतात.
३.३ ÿिश±ण ÿिश±ण आिण िवकास ही संरिचत आिण िनयोिजत सूचनांĬारे कौशÐय वाढवून, ²ान
िमळवून, संकÐपना ÖपĶ कłन आिण ŀिĶकोन बदलून कमªचारी उÂपादकता आिण
कायªÿदशªन वाढवÁयाची एक िनरंतर ÿिøया आहे. ÿिश±ण आिण िवकास हे Åयेय
गाठÁयासाठी आवÔयक कौशÐये, पĦती आिण सामúीवर ल± क¤िþत करणाöया योµय
ÿणालीĬारे संÖथेतील Óयĉì आिण गटांचे कायªÿदशªन सुधारÁयावर ल± क¤िþत करते.
कमªचाöयांचे ÿिश±ण हे कौशÐय आिण ²ाना¸या िवकासासाठी ÿभावी आिण कायª±म
साधन आहे, ºयामुळे संÖथेला उÂपादन वाढिवÁयास मदत होते, पåरणामी सवा«गीण
संÖथे¸या िवकासास देखील मदत होते.
३.३.१ ÿिøया:
ÿिश±ण आिण िवकास ही एक िनरंतर ÿिøया आहे ºयासाठी ±मता, ²ान आिण कामा¸या
गुणव°ेत िनयिमत ÿगती आवÔयक आहे. Óयवसाय जलद गतीने बदलत असÐयाने,
संÖथांनी Âयां¸या संपूणª Óयिĉमßवाचे बारकाईने िनरी±ण आिण िवकास केÐयानंतर Âयां¸या
कमªचाöयांना ÿिश±ण देÁयावर ल± क¤िþत करणे अÂयावÔयक आहे.
ÿिश±ण आिण िवकास ÿिøयेतील खालील पायöया आहेत:
१. वैयिĉक िकंवा सांिघक ÿिश±ण आिण वाढीची गरज ओळखणे:
सवªÿथम, ÿिश±ण आिण वाढीची गरज ओळखली पािहजे. ते कंपनी¸या उिĥĶे आिण
महßवाकां±ेशी सुसंगत असले पािहजे. जर एखाīा संÖथेला नवीन िवभाग तयार करायचा
असेल िकंवा िवīमान िवøì कमªचाöयांना नवीन वÖतूं¸या िवøìसाठी अिधक कुशल
बनवायचे असेल, तर ितला योµय ÿिश±णात गुंतवणूक करणे आवÔयक आहे.
२. आवÔयक असलेली िविशĶ उिĥĶे आिण Åयेय िनिIJत करणे:
ÿिश±ण आिण िवकासाची उिĥĶे आिण Åयेय िवकिसत करणे आवÔयक आहे. नवीन
वÖतूंबĥल जागŁकता वाढवणे िकंवा ते कसे Öथािपत करायचे हे िशकणे हे Åयेय असले तरी
²ान आवÔयक आहे. munotes.in

Page 31

मानव संसाधन िवकास
31 ३. ÿिश±ण पĦती िनव डणे:
नंतर पĦती पåरभािषत केÐया पािहजेत. ÿिश±ण खालील ÿकारे केले जाऊ शकते:
अ. वगª ÿिश±ण
ब. ऑनलाइन Öव-गतीवान अËयासøम
क. ÿमाणपýासह अËयासøम
ड. ÿिश±क िनयंिýत ऑनलाइन ÿिश±ण
४. कमªचारी ÿिश±ण कायªøमाचे आयोजन आिण अंमलबजावणी करणे:
योजना आिण तंýे िनिIJत केÐयानंतर, ÿिश±ण आिण िवकास कायªøम लागू करणे
आवÔयक आहे, ºयामÅये कामगार, भागीदार िकंवा िवøेते यांना अËयासøम आिण सूचना
िशकवÐया जातात.
५. ÿिश±ण आिण िवकास सýांनंतर पåरणाम आिण कायªÿदशªनचे मूÐयांकन करणे:
ÿभावी देखरेखी िशवाय, ÿिश±ण आिण िवकास अपूणª आहे. ÿिश±क आिण िवīाथê या
दोघांचेही मूÐयमापन कłन देखरेख करता येते. सहभागी ÿिश±णाथêंचे मूÐयमापन अंतगªत
िकंवा बाĻ ÿमाणीकरण िकंवा गुण वापłन केले जाऊ शकते, तर ÿिश±कांचे मूÐयांकन
अिभÿाय िकंवा वगªवारी वापłन केले जाऊ शकते.
३.३.२ ÿिश±ण आिण िवकासा¸या पĦती:
ÿिश±णाथêंना िविवध ÿकारे िश±ण िदले जाते. कायªकारी आिण पयªवे±कìय कमªचाöयांना
ÿिश±ण देÁयासाठी "कामा दरÌयान" आिण "कामा बाहेरील" ÿिश±ण पĦती या दोन सवाªत
सामाÆय पĦती आहेत.
अ. कायाª दरÌयान ÿिश±ण पĦती:
कमªचारी वाÖतिवक-जगातील पåरिÖथतéमÅये या पĦतéचा वापर कłन, ÿिश±णाचा ÿभारी
असलेÐया Âया¸या लगेच ¸या ÓयवÖथापका¸या देखरेखीखाली, तो अंतभूªत असलेÐया
ÿिøयांमÅये ÿभुÂव िमळवÁयास मदत करते. कायाª दरÌयानचे ÿिश±ण वाÖतिवक-जगातील
पåरिÖथतéमÅये ÿÂय± अनुभव आिण मािहती ÿदान करÁयाचा फायदा देते. नोकरी कशी
करायची हे िशकÁयापे±ा, श³य ितत³या कायª±म मागाªने सेवा देÁयावर भर िदला जातो.
• कायª पåरĂमण:
या ÿिश±ण पĦतीम Åये ÿिश±णाथê एका नोकरीतून दुसöया नोकरीकडे जाणे, अनेक
नेमणुकांĬारे मािहती आिण कौशÐय ÿाĮ करणे समािवĶ आहे. हे धोरण िशकणाöयाला इतर
कमªचाöयांना भेडसावणाöया समÖया समजून घेÁयास मदत करते.
munotes.in

Page 32

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
32 • ÿिश±ण:
या पĦतीमÅये, ÿिश±णाथê एका िविश Ķ पयªवे±काकडे िनयुĉ केला जातो जो ÿिश±णात
ÿिश±क Ìहणून काम करतो आिण िशकणाöयाला अिभÿाय देतो. िशकणाöयाला नेहमीच
Âयाचे िवचार मांडÁयाची संधी िदली जाईल असे नसते.
• कायª िनद¥श:
हे पायरी-पायरी ने ÿिश±ण Ìहणूनही ओळखले जाते, Ļा पĦतीमÅये ÿिश±क
िशकणाöयाला काम कसे करावे हे ÖपĶ करतो आिण सवª ÿकार¸या ýुटी सुधारतो.
• सिमती नेमणूक:
ÿिश±णाथêं¸या गटाला चचाª कłन िविशĶ संÖथाÂमक आÓहान सोडवÁयाची िवनंती केली
जाते. यामुळे सांिघक कायª सुधारÁयास मदत होते.
• उमेदवारी¸या काळातील ÿिश±ण:
या पĦतीमÅये ÿिश±णाथêंना सैĦांितक आिण Óयावहाåरक अशा दोÆही बाबéचे धडे िदले
जातात. या Öवłपाचे ÿिश±ण सामाÆयतः अिभयांिýकì आिण वािणºय िवīापीठातील
िवīाÃया«ना िकरकोळ िवīावेतना¸या बदÐयात ÿदान केले जाते.
ब. कामाबाहेरील ÿिश±ण पĦती
कामावर असलेÐया ÿिश±णा¸या पĦतéना Âयां¸या Öवतः¸या मयाªदा असतात, तर
कामाबाहेरील ÿिश±णाचा उपयोग कमªचाöयांना अिधक समúपणे िवकिसत करÁयास मदत
करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. कामाबाहेरचा ŀिĶकोन Ìहणजे अशा ÿिश±ण पĦती,
ºयांचा वापर कमªचाöयां¸या िनयिमत कायª-पयाªवरणाबाहेर Âयांना िवकिसत करÁयासाठी
केला जातो.
• घटना अËयास पĦत:
घटना अËयास पĦत सामाÆयत: िजचे िनराकरण कमªचाöयाĬारे केले जाऊ शकते अशी
कंपनीला भेडसावणारी कोणतीही समÖया हाताळते. िवīाÃयाªला पåरिÖथतीचे िवĴेषण
करÁयाची आिण श³य िततके उपाय सुचिवÁयाची संधी िदली जाते. या धोरणाचा वापर
कłन कमªचाöयांचे िवĴेषणाÂमक आिण टीकाÂमक िवचार कौशÐय सुधारले जाऊ शकते.
• ÿसंग पĦत:
िविवध संÖथांमÅये घडलेÐया वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéवर आधाåरत ÿसंग तयार
केÐया जातात आिण ÿिश±ण गटातील ÿÂयेक कमªचाöयाला ते एखाīा वाÖतिवक
जीवनातील पåरिÖथतीत असÐयाÿमाणे िनणªय घेÁयास सांिगतले जाते. नंतर, संपूणª गट या
ÿसंगावर चचाª करÁयासाठी आिण वैयिĉक आिण गट िनणªयांवर आधाåरत िनणªय
घेÁयासाठी बैठक घेतात.
munotes.in

Page 33

मानव संसाधन िवकास
33 • भूिमका बजावणे:
या ÿकरणात समÖया पåरिÖथतीचे अनुकरण केले जाते, कमªचारी पåरिÖथतीत िविशĶ
Óयĉìची भूिमका बजावत असतो. सहभागी कमªचारी इतर िविवध भूिमका बजावणाöया
लोकांशी संवाद साधत असतो. संपूणª नाट्याची नŌद ठेवली जाते, आिण सहभागी कमªचारी
Öवतः¸या कायªÿदशªनचे पुनरावलोकन कł शकतात.
• आवकपý िनणªय चाचणी पĦत:
कमªचाöयांना काÐपिनक कंपनी, ितची िøयाकलाप आिण उÂपादने, कामावर असलेले
मानव संसाधन कमªचारी आिण इतर सवª संबंिधत मािहतीची मािहती िदली जाते. ठरािवक
वेळेत, ÿिश±णाथê (ÿिश± णातील कमªचारी) ने नŌदी घेणे, जबाबदाöयांचे वाटप करणे आिण
वेळापýक िवकिसत करणे आवÔयक असते. याचा पåरणाम Ìहणून कमªचाöयांचे
पåरिÖथतीजÆय िनणªय आिण जलद िनणªय घेÁयाची कौशÐये सुधाł शकतात.
• Óयवसाियक खेळ:
या खेळ योजनेमÅये, ÿिश±णाथê गटांमÅये िवभागले गेले जातात, आिण ÿÂयेक गट
काÐपिनक कंपनीची िविवध काय¥ करÁयासाठी आिण अशा काया«वर चचाª करÁयासाठी
जबाबदार असतो. ते उÂपादन, जािहरात आिण िकंमतीसह िविवध िवषयांवर चचाª करतात
आिण िनणªय घेतात. हे एक सहयोगी िनणªय ÿिøया ठरते.
• जाल ÿिश±ण :
हा सहा वषा«चा सलग आिण टÈÈयाटÈÈयाने ÿिश±ण कायªøम आहे. िनयोजन, िवकास,
अंमलबजावणी आिण मूÐयमापन हे सवª या ÿिøयेचे भाग आहेत. लोकांबĥलची काळजी
आिण लोकांची िचंता ही जाल ÿिश±णाने िवचारात घेतलेली वैिशĶ्ये असतात.
• Óया´याने:
जेÓहा मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथê असतात, तेÓहा वापरÁयासाठी हे एक चांगले धोरण आहे.
Óया´याने संकÐपना आिण तßवे ÖपĶपणे सांगÁयासाठी खरोखर उपयुĉ ठł शकतात
आिण यामुळे समोरासमोर संवाद मोठ्या ÿमाणात श³य असते.
• सŀशीकरण:
या तंýात, एक काÐपिनक मांडणी तयार केली जाते आिण ÿिश±णाथêंना Âयात भूिमका
करÁयाची िवनंती केली जाते. उदाहरणाथª, िवपणन ÓयवÖथापकाचे पद गृहीत धłन
िवपणन आÓहाने िनिIJत करणे िकंवा नवीन धोरण िवकिसत करणे.
• पåरषद:
पåरषद Ìहणजे एखाīा िविशĶ िवषयावर चचाª करÁयासाठी अनेक लोकांचे एकý येणे.
ÿÂयेक सहभागी Óयĉì िवषया¸या िविवध पैलूंचे परी±ण आिण वादिववाद कłन चच¥त
योगदान देतो. ÿÂयेकाला Öवतःचा ŀिĶकोन मांडायला मोकळीक असते. munotes.in

Page 34

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
34 ३.४ ÿिश±ण पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन ÿिश±ण ही अशी ÿिøया आहे, ºयाĬारे लोकांना Âयांची कामे करÁयासाठी आवÔयक
असलेली कौशÐये आÂमसात करता येतात. योµयåरÂया ÿिशि±त नसलेले कमªचारी िनÌन
कायªÿदशªन कł शकतात आिण महाग ठł शकतील, अशा चुका कł शकतात. कमªचारी
िविशĶ तसेच ओळखÁया योµय मािहती आिण ±मता ÿाĮ करÁयासाठी ÿिश±ण घेतात जे
Âयां¸या सÅया¸या नोकöयांमÅये Âयांना वापरता येऊ शकेल. कधीकधी ÿिश±ण आिण
िवकास वेगळे केले जातात, िवकासाला Óयापक ÓयाĮी असते. ÂयामÅये सÅया आिण
भिवÕयात देखील Óयवसायांसाठी फायदेशीर ठरतील अशा नवीन ±मता िशकणाöया
Óयĉéवर ल± क¤िþत केले जाते.
Öवीकाराहª अिभÿाय उÂपÆन करÁयासाठी या मूÐयांकनाची काही मु´य उिĥĶे
खालीलÿमाणे आहेत:
अ. ÿिश±ण कायªøमाची उिĥĶे िकंवा Åयेये पूणª झाली आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करणे.
ब. ÿिश±ण ÿिøयेची बलÖथाने आिण दुबªल घटक िनिIJत करणे.
क. कायªøमाचे खचª-लाभ गुणो°र ठरवणे.
ड. एखाīा कायªøमाचा सवाªिधक फायदा कोणाला झाला आिण का झाला ते ठरवणे.
इ. भिवÕयातील ÿिश±ण कायªøम िनणªयांमÅये मदत करÁयासाठी मािहतीसंúह तयार
करणे.
३.५ कायªÿदशªन मूÐयमापन कायªÿदशªन मूÐयमापन, ºयाला कायªÿदशªन मूÐयांकन Ìहणून देखील ओळखले जाते,
कामा¸या िठकाणी कमªचाöयां¸या वतªनाचे मूÐयांकन करÁयाचा एक मागª आहे, ºयामÅये
नोकरीतील कायªÿदशªनाचे सं´याÂमक आिण गुणाÂमक दोÆही पैलू समािवĶ असतात.
एखाīा Óयĉìचे कामासाठी आवÔयक असलेÐया कतªÓयाची पूतªता करÁयाचे ÿमाण
Ìहणजेच कायªÿदशªन. एखादी Óयĉì कामा¸या गरजा िकती चांगÐया ÿकारे पूणª करते हे
यातून िदसून येते. कायªÿदशªनाचे मूÐयांकन करÁयासाठी पåरणाम वापरले जातात.
पåरणामी, कायªÿदशªन मूÐयमापन ही कमªचाöयांची िकंवा कमªचाöयां¸या गटाची कायªÿदशªन
िकंवा कायªवरील ÿगती तसेच भिवÕयातील िवकासा¸या संभाÓयतेचे मूÐयांकन करÁयाची
ÿिøया आहे. Âयामुळेच, कायªÿदशªन मूÐयांकनामÅये वैयिĉक कमªचाöयांचे योगदान,
Óयिĉमßव आिण संभाÓयतेचे मूÐयमापन करÁयासाठी संÖथांमÅये वापरÐया जाणाö या सवª
औपचाåरक ÿिøयांचा समावेश होतो.
• एडिवन िÉलपो¸या मते, "कायªÿदशªन मूÐयमापन Ìहणजे एखाīा कमªचाö या¸या
सÅया¸या नोकरीशी संबंिधत बाबéमÅये आिण Âया¸या संभाÓय अिधक चांगÐया
नोकरी¸या बाबतीत Âया¸या उÂकृĶतेचे पĦतशीर, िनयिमत आिण िनःप±पाती
मूÐयमापन." munotes.in

Page 35

मानव संसाधन िवकास
35 • किमंµज¸या ÌहणÁयानुसार, "कायª±मते¸या मूÐयमापनाचे एकंदर उिĥĶ Âयात कायªरत
असलेÐया Óयĉéकडून उ°मो°म श³य ÿयÂनांना गती देÁयाचा ÿयÂन करणे हे आहे.
अशा मूÐयमापनांमुळे चार उिĥĶे साÅय होतात, ºयात पगाराचे पुनरावलोकन, िवकास
आिण Óयĉéचे ÿिश±ण, कायª िनयोजन आिण सहाÍयक पदोÆनती यांचा समावेश
होतो.
३.५.१ कायªÿदशªन मूÐयमापनाचे तंý
• दजाª िनधाªरण पĦत:
दजाª िनधाªरण पĦतीनुसार, मूÐयिनधाªरकाने Âया¸या किनķ सहकाöयांचा Âयां¸या एकूण
कायªÿदशªना¸या आधारावर दजाª ठरिवणे आवÔयक असते. सोÈया भाषेत सांगायचे तर,
यामÅये कामा¸या दजाªनुसार Âयांची कामावर िनयुĉì करणे आवÔयक असते. या
पĦतीमÅये, एका कायªगटातील कमªचाöयाचा दजाª दुसöया कमªचाöयांशी तुलना कłन
िनधाªåरत केला जातो. ÿÂयेक कमªचाöयाची सापे± िÖथती Âया¸या सं´याÂमक दजाªĬारे
िनधाªåरत केली जाते. एखाīा Óयĉì¸या कामा¸या कायªÿदशªनाची समूहातील दुसöया
Öपधªकाशी तुलना कłन देखील हे केले जाऊ शकते.
• सĉìचे िवतरण पĦत:
ही एक िनधाªरण पĦत आहे, ºयामÅये मूÐयिनधाªरकाने िविशĶ ®ेणी (उदा. ®ेķ,
सरासरीपे±ा जाÖत, सरासरी) िकंवा ट³केवारीमÅये (उदा: शीषª १० ट³के, तळ २० ट³के
इÂयादी) दरांचे िनिदªĶ ÿमाण िनयुĉ केले पािहजे. ÿÂयेक िनयुĉ केलेÐया कमªचाöयांना
देÁयात येणाöया ®ेÁयांची सं´या आिण ट³केवारी कायªÿदशªन मूÐयमापना¸या आराखडा
आिण संरचनेĬारे िनधाªåरत केली जाते. अपवादाÂमक गुणव°ा असलेÐया कमªचाöयांना
ÿमाण पĘी¸या शीषª १०% Öथानावर िनयुĉ केले जाऊ शकते, तर इतरांना २० ट³के
चांगÐया, ४० ट³के उÐलेखनीय, २० ट³के सवªसामाÆय आिण १० ट³के ÆयाÍय
Öथानावर िनयुĉ केले जाऊ शकते.
• युµम/जोडी तुलना:
दजाª िनधाªरण पĦतीशी तुलना केÐयास, ही पĦत खूपच सोपी आहे. मूÐयिनधाªरक एका
कमªचाö याची गटातील इतर सवª कमªचाöयांशी तुलना कłन ही पĦत वापłन कमªचाöयांचा
दजाª िनधाªåरत करतो. मूÐयिनधाªरकाला कमªचाöयां¸या नावां¸या जोडी¸या िचĜ्या िदÐया
जातात आिण Âया जोडीमÅये जो कमªचारी अिधक चांगला आहे असे Âयाला वाटते, Âया
नावापुढे तो बरोबर ची खूण करतो. अंितम दजाª िनधाªåरत िमळिवÁयासाठी, या कमªचाöयाची
अनेक वेळा तुलना केली जाते.
• ÿतवारी पĦत:
या पĦतीमÅये, कमªचाया«ना Âयां¸या गुणधमª आिण वैिशĶ्यांवर आधाåरत िविशĶ गटांमÅये
ठेवले जाते, जे आगाऊ ठरवले जातात. उÂकृĶ, चांगले, सामाÆय, खराब आिण अितशय
खराब ही अशा ®ेणéची उदाहरणे आहेत, जसे कì अ, ब, क, ड, आिण अशाच वणªमाला munotes.in

Page 36

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
36 ®ेणी आहेत, ‘अ’ हे सवōÂकृĶ आिण ‘ड’ सवाªत वाईट दशªिवते. सý पĦती वेळापýकानुसार
परी±ांसाठी ही ÿतवारी यंýणा वापरली जाते. या पĦतीचा सवाªत मोठा दोष Ìहणजे
मूÐयिनधाªरक अनेक कमªचाöयां¸या कायª±मतेला अवाÖतव महÂव देऊ शकतो.
• सĉìची िनवड पĦत:
सĉì-िनवड दजाª िनधाªरण पĦतीमÅये िवधान ÖवłपामÅये ÿijांचा एक øम असतो
ºयाĬारे मूÐयिनधाªरक ÿÂयेक िवधान संÖथेमधील ÿÂयेक Óयĉìचे मूÐयांकन िकती
ÿभावीपणे वणªन करतो हे तपासतो. वापरÐया जाणाö या पĦती आिण िवधानांमÅये िभÆन
िभÆनता असू शकतात, परंतु वारंवार सवाªिधक सĉìने िनवड करÁया¸या पĦतीमÅये दोन
िवधाने वापरली जातात, ती दोÆही सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक असू शकतात. जरी
दोÆही िवधाने कमªचाöयांचे गुणधमª दशªिवत असली, तरीही मूÐयिनधाªरकाला फĉ जे
कमªचाöयाचे सवाªिधक सवाªिधक चांगले वणªन असू शकेल अशा िवधानाची िनवड कłन
Âयापुढे खूण करायची असते.
• तपासणी सूची पĦत:
ही पĦत वापरÁयाचे मु´य कारण Ìहणजे मूÐयिनधाªरकाचे ओझे कमी करणे.
मूÐयमापना¸या या तंýात, मूÐयिनधाªरकाला मूÐयमापन अहवाल िदला जातो ºयामÅये
मूÐयांकनाबाबत अनेक ÿijांचा समावेश असतो. Ļा चौकÔया अशा ÿकारे िलिहÐया जातात
ºयातील ÿijात कमªचाöया¸या वतªनाचे ÿितिबंब िदसते.
• आलेख ÿमाण पĦत:
कमªचाöयां¸या कायªÿदशªनाचे मूÐयांकन करÁयासाठी ही सवाªत मूलभूत आिण Óयापकपणे
वापरÐया जाणाö या पĦतéपैकì एक आहे. याला कधीकधी रेखीय दजाª िनधाªरण ÿमाण
Ìहणून संबोधले जाते. आलेखी दजाª िनधाªरण पĦतीमÅये छापील मूÐयांकन नमुना वापłन
ÿÂयेक कमªचाöयाचे मूÐयांकन केले जाते. या छापील नमुÆयामÅये अनेक उिĥĶे तसेच
गुणिवशेष आिण Óयिĉमßवे यांचा समावेश होतो, जसे कì कामाची गुणव°ा आिण ÿमाण,
कामाची िवĵासाहªता, पुढाकार, वृ°ी, नेतृÂव गुणव°ा आिण भाविनक िÖथरता.
• िनबंध पĦत:
कमªचाöयांची वैिशĶ्ये आिण वतªन, तसेच संÖथाÂमक धोरणे, कायªपĦती आिण
िनयमांसंबंधी Âयांचे ²ान, नोकरीसंबंधी Âयांचे ²ान, Âयांचे ÿिश±ण आिण िवकासा¸या
गरजा, Âयांची बलÖथाने, दुबªल घटक, मागील कायªÿदशªन, संभाÓयता आिण सुधारणेसाठी
सूचना यांचे तपशीलवार वणªन िलिहÁयासाठी मूÐयिनधाªरक ही पĦत वापरतो. हे एक ÿेरक
आिण सरळ धोरण असते. ते पूणª करÁयासाठी ि³लĶ नमुने िकंवा िवशेष कौशÐये आवÔयक
नाहीत.
• ±ेý पुनिवªलोकन पĦत:
मूÐयांकना¸या या पĦतीमÅये, कमªचाöयाचे थेट पयªवे±काĬारे पुनरावलोकन केले जात
नाही, तर सामाÆयत: आÖथापना िवभागाकडून दुसö या ÓयĉìĬारे पुनरावलोकन केले जाते. munotes.in

Page 37

मानव संसाधन िवकास
37 या िÖथतीत, मूÐयिनधाªरक कमªचाöयाचे Âया¸या मागील उÂपादन नŌदी तसेच इतर मािहती
जसे कì गैरहजेरी, उिशरा येणे इÂयादé¸या आधारे मूÐयांकन करतो. एखाīा संÖथेला
एखाīा Óयĉìला बढती īायची असेल, तर अशा पåरिÖथतीत हे अिधक योµय आहे. यात
मािहती देखील असते ºयाचा वापर िविवध िठकाण¸या आिण िविवध िवभागांमधील
कमªचाöयांची तुलना करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. कारण आÖथापना
िवभागा¸या कमªचाöयांना मूÐयमापन यंýणेमÅये ÿिशि±त करणे आवÔयक आहे, यामुळे
काही ÿमाणात पूवªúह दूर होतो.
३.६ भरती जेÓहा जेÓहा एखाīा संÖथेमÅये åरĉ जागा येते तेÓहा ती सहसा भरली जाते. योµय पदावर
उमेदवाराची िनवड ÿिøया आिण िनयुĉì ही पदे भरÁयासाठी Âयांना उपलÊध कłन
देÁयासाठी भरती¸या क±ेत येतात.
उपलÊध संधी ल±ात आÐयावर, िविवध माÅयमांमÅये Âयांचा ÿचार केला जातो आिण åरĉ
जागांसाठी अजª गोळा केले जातात. भरतीĬारे, नोकरी करÁयास ÖवारÖय असलेÐया आिण
ते करÁयास पाý असलेÐया Óयĉéचा एक गट तयार केला जातो.
भरती हा ÿिøयेतील पिहला टÈपा आहे, जो िनवडीसह सुł राहतो आिण उमेदवारा¸या
िनयुĉìने समाĮ होतो. कमªचाöयां¸या िनयोजनानंतर ही कमªचारी संपादन ÿिøयेतील दुसरी
पायरी आहे. भरती केÐयाने संÖथेचे कायª चालू ठेवÁयासाठी आवÔयक असलेली र³कम
आिण िविवध ÿकार¸या सुिवधा िमळू शकतात. भरती ही वतªमान िकंवा भिवÕयातील
संÖथाÂमक संधéसाठी संभाÓय उमेदवार ओळखÁयाची ÿिøया आहे.
लॉडª¸या ÌहणÁयानुसार, “भरती ही एक Öपधाª आहे. ºयाÿमाणे संÖथा सवō°म उÂपादन
िकंवा सेवा िवकिसत करÁयासाठी, उÂपादन करÁयासाठी आिण िवøì करÁयासाठी Öपधाª
करतात, Âयाचÿमाणे Âयांनी सवाªत योµय लोकांना ओळखÁयासाठी, आकिषªत करÁयासाठी
आिण िनयुĉ करÁयासाठी देखील Öपधाª केली पािहजे. भरती हा एक Óयवसाय आहे आिण
तो एक मोठा Óयवसाय आहे.”
"संभाÓय कमªचाöयांचा शोध घेÁयाची ÿिøया आिण Âयांना संÖथेत नोकöयांसाठी अजª
करÁयास उīुĉ करÁयाची ÿिøया Ìहणून भरती ." - एडिवन बी. िÉलपो
“भरती Ìहणजे पुरेशा मनुÕयबळ संसाधनांचा िवकास आिण देखभाल करणे. यात उपलÊध
कामगार शĉìचा संचय करणे समािवĶ आहे, संÖथेला अितåरĉ कमªचाöयांची आवÔयकता
असेल तेÓहा ºयांचा वापर करता येईल." - डेल एस बीच
३.६.१ भरतीचे फायदे आिण मयाªदा:
कंपनीचे धोरण भरती ľोत ठरवते. हे पद संÖथेतील कमªचाöयांĬारे िकंवा बाहेरील लोकांĬारे
भरले जाऊ शकते. "अंतगªत ľोत" हा शÊद वतªमान संÖथेतील कमªचाöयांĬारे नोकरी
भरÐयावर संदिभªत होतो. munotes.in

Page 38

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
38 "बाĻ ľोत" हा शÊद जेÓहा समाजातील उपलÊध उमेदवारांमधून नोकरी भरली जाते तेÓहा
सूिचत करते.
अ. अंतगªत ąोत:
जेÓहा एखादे पद उपलÊध होते, तेÓहा ते संÖथे¸या वतªमान कमªचाöयाला पदोÆनती देऊन
भरले जाऊ शकते. हे कंपनी¸या पदोÆनती धोरणाĬारे िनधाªåरत केले जाते. इतर
पåरिÖथतéमÅये, संÖथा Âयाच संवगाªतील सदÖयाला काम सोपवते. याला हÖतांतरण असे
संबोधले जाते.
फायदे:
• Âयामुळे Óयवसायाचे मनोधैयª वाढते.
• पदोÆनती िमळाÐयावर कमªचाöयांना अिधक आनंद होतो.
• हे उ¸च-कायª±म कमªचाöयांना आकिषªत करते.
• ÿिश±णाचा खचª काही ÿमाणात कमी केला जाऊ शकतो.
• पदोÆनती िमळालेली एखादी Óयĉì Âया¸या िकंवा ित¸या सहकाöयांना Âया¸या िकंवा
ित¸या Óयवसायाबĥल जे काही करता येईल ते िशकÁयासाठी ÿवृ° करते.
• अंतगªत पदोÆनती कमªचाöयांना नोकरीचे समाधान िमळिवÁयास मदत करतात.
• पदोÆनती िमळालेला कमªचारी Âयाचा पूवêचा अनुभव Âया¸या सÅया¸या पदावर लागू
कł शकतो.
• हे सुिनिIJत करते कì कमªचारी सदÖयाची नोकरी सुरि±त आहे.
• सेवा पुÖतकातील नŌदé¸या आधारे, पदोÆनती झालेÐया कमªचाöयांना नवीन
जबाबदारी सुरि±तपणे सोपवली जाऊ शकते.
• हे कमªचारी सदÖयांची कायª सुर±ा आिण संÖथेची िÖथरता सुिनिIJत करते.
• हे कमªचाया«ना Âयां¸या ÓयवसायामÅये ÿगती करÁयासाठी कठोर पåर®म करÁयास
ÿेåरत करते.
• जािहराती, भरती, चाचणी िकंवा मुलाखतéशी संबंिधत कोणतेही खचª सहसा ÿमािणत
असावेत.
मयाªदा:
• जर उ¸च- ®ेणीची जागा आंतåरकåरÂया भरली गेली, तर संÖथेला ित¸या
कमªचाöयांकडून नवीन आिण नािवÆयपूणª कÐपना आिण पुढाकार िमळू शकणार नाही.
• बाहेरील लोक कामा¸या अंमलबजावणीत Âयांची ±मता दाखवू शकत नाहीत. munotes.in

Page 39

मानव संसाधन िवकास
39 • उ¸च पद हे कमी पाýता असलेÐया ÓयĉìĬारे भरले जाऊ शकते.
• जर अंतगªत कमªचारी कमªचाöयांना िविशĶ कालावधीनंतर पदोÆनतीची हमी िदली गेली
असेल, तर ÿÖतुत कमªचारी योµयåरÂया काम करÁयात रस घेत नाही.
ब. बाĻ ąोत:
फायदे:
१. िनवड: संÖथा उमेदवारां¸या िवÖतृत समूहातून उमेदवार िनवडू शकते. भरती¸या
उĥेशाने, ÿÂयेक उमेदवाराचे Æयूनािधक गुण िवचारात घेतले जातात. Âयानंतर संÖथा
सवō°म उमेदवार िनवडू शकते.
२. नवीन ŀिĶकोन : कंपनीने नवीन कमªचाöयांना कामावर घेतÐयास, Âयां¸याĬारे समÖया
सोडवÁयासाठी नवीन तंý अवलंबले जाऊ शकते. ºयाĬारे कंपनीचा जाÖतीत जाÖत
फायदा होऊ शकतो.
३. िवÖतृत अनुभव: नÓयाने िनयुĉ केलेÐया कमªचाöयाला िविवध ±ेýातील अनुभव
असÐयास, संÖथेला Âया अनुभवाचा फायदा होऊ शकतो.
मयाªदा:
१. जुÆया कमªचाöयांची नाराजी: जर एखाīा उमेदवाराला बाहेरील ľोतांकडून िनयुĉ
केले गेले तर, पूवêचे कमªचारी Âया¸या िवŁĦ नाराजी बाळगू शकतात. Âयामुळे
कमªचाöयांचे मनोधैयª खचू शकते.
२. सहकायाªचा अभाव: िवīमान कमªचारी सदÖय बाहेरील ąोतांमधून िनवडलेÐया
Óयĉìला Âयांचे सहकायª देत नाहीत. िशवाय, िवīमान कमªचारी सदÖय नवीन भरती
झालेÐया सदÖयासमोर िनरिनराळी आÓहाने उभी करतात आिण Âया¸या नोकरी¸या
संदभाªत Âयाला िदशाभूल करÁयाचा ÿयÂन करतात.
३. खिचªक: संÖथे¸या बाहेłन एखाīाला भरती करÁयासाठी भरपूर कागदपýे आवÔयक
आहेत. आवÔयक औपचाåरकतांमÅये जािहरात ÿकािशत करणे, अजª Öवीकारणे,
Âयांची तपासणी करणे, मुलाखतीची पýे पाठवणे, मुलाखतीची तारीख, वेळ आिण
Öथान िनिIJत करणे आिण मुलाखत सिमती तयार करणे यासार´या गोĶéचा समावेश
होतो. वर नमूद केलेÐया सवª ÿिøया पूणª करÁयासाठी खूप पैसा खचª होतो.
४. कामगार संघटना: जर कंपनीची कामगार संघटना िवशेषतः ÿभावी असेल तर
कंपनी¸या कामगार संघटनेला कंपनीबाहेरील एखाīाला कामावर घेÁयास राजी करणे
खूप कठीण असते.
३.६.२ पĦती:
भरतीचे ľोत भरती¸या पĦतéपे±ा िभÆन आहेत. संभाÓय कमªचारी उपलÊध असलेÐया
िठकाणांना ľोत Ìहणून संबोधले जाते. दुसरीकडे, पĦती Ìहणजे संभाÓय कमªचाया«शी munotes.in

Page 40

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
40 संबंध जोडणे. कमªचारी भरती करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या अनेक धोरणांचे वगêकरण
करÁयासाठी खालील ÿकार¸या पĦती वापरÐया जाऊ शकतात:
१. थेट पĦती:
भरती करणाö यांना शै±िणक आिण Óयावसाियक संÖथांमÅये पाठवले जाते, कमªचारी िनयुĉ
केले जातात, सावªजिनक संपकª केले जातात आिण या ÿदशªनातून मनुÕयबळ भरती केले
जाते. महािवīालये आिण तांिýक संÖथांमÅये भरती करणाöयांना पाठवणे हा सवाªिधक
वापरÐया जाणाö या थेट पĦतéपैकì एक आहे. महािवīालयातील बहòतांश भरती
महािवīालया¸या पदयोजन कायाªलया¸या सहकायाªने केली जाते. सामाÆयतः, पदयोजन
कायाªलय िवīाÃया«ना आकिषªत करÁयास, मुलाखतéचे वेळापýक तयार करÁयास, जागा
उपलÊध कłन देÁयात आिण िवīाÃया«¸या पåरचयपýकाचे िवतरण करÁयास मदत करते.
पåर±ेý भरती ही ÓयवÖथापक, Óयावसाियक आिण िवøेते यां¸यासाठी एक फार मोठी िøया
आहे. अशा ÿकारे एमबीए िकंवा इतर तंýिवषयक पदिवका िशकणाöयांचा शोध घेतला
जातो. मुलाखतकार येÁयापूवê, संÖथेचे आिण ती देऊ करत असलेÐया नोकöयांचे वणªन
करणारी मािहतीपýके िवīाÃया«मÅये िवतरीत केली जातात. उÂकृĶ शै±िणक अिभलेख
असलेÐया िवīाÃया«बĥल संबंिधत िश±कांकडून ÖपĶपणे मािहतीची िवनंती करÁयासाठी
संÖथा ओळखÐया जातात. कमªचाöयांचा जनतेसह सहभाग हे अनेक Óयवसायांसाठी
अितशय फायदेशीर तंý असÐयाचे िदसून आले आहे. संमेलने आिण चचाªसýांमÅये भरती
करणाöयांना पाठवणे, मेÑयांमÅये ÿदशªने उभारणे आिण इि¸छत क¤þांवर जाÁयासाठी
िफरती कायाªलये तैनात करणे ही सवª थेट तंýांची उदाहरणे आहेत.
२. अÿÂय± पĦती:
वृ°पýे, िनयतकािलके आिण रेिडओ आिण दूरदशªनवरील जािहराती या भरती¸या
सवªसामाÆय अÿÂय± पĦती आहेत. उमेदवार ते जािहरातीतील नोकरी¸या योµयतेचे आहेत
िक नाहीत याची पडताळणी कł शकतात. जेÓहा एखाīा संÖथेला देशभरातील मोठ्या,
िवखुरलेÐया लि±त लोकसं´येपय«त पोहोचायचे असते तेÓहा Ļा पĦती योµय असतात.
जेÓहा एखादी कंपनी आपली ओळख लपवू इि¸छत असते तेÓहा ती फĉ बॉ³स नंबर
वापłन िननावी जािहरात चालवू शकते. जािहरातéमÅये, नोकöया आिण पाýता याबĥल
बरीच मािहती असू शकते. कंपनी¸या ÿवेशĬारावर लावलेला सूचना फलक हे जािहरातीचे
आणखी एक तंý आहे.
३. ýयÖथ-प± पĦती:
सावªजिनक आिण खाजगी रोजगार संÖथा सवाªसामाÆयपणे कायªरत असणाöया ýयÖथ-प±
पĦती आहेत. कारखाÆयातील कामगार आिण कारकुनी पदे सावªजिनक सेवायोजन
कायाªलयाचे ल± असतात. ते Óयावसाियक कमªचाöयां¸या िनयुĉìसाठी देखील मदत
करतात. खाजगी सÐलागार कंपÆया Âयां¸या सेवांसाठी शुÐकाची मागणी करतात.
कायाªलयीन कमªचारी, िवøेते आिण ÓयवÖथापकìय आिण ÓयवÖथापन कमªचारी यासार´या
िविवध ÿकार¸या कमªचाöयांसाठी ते त² असतात. munotes.in

Page 41

मानव संसाधन िवकास
41 कामगार संघटनांचा वापर हे आणखी एक ýयÖथ प±ाचे धोरण आहे. ऐितहािसकŀĶ्या,
कामगार-ÓयवÖथापन सिमÂयांनी भरतीचे साधन Ìहणून कामगार संघटनांची उपयुĉता
िसĦ केली आहे.
अजªदारा¸या ľोतांचे मूÐयमापन करÁयासाठी मागील िवभागात वणªन केलेÐया अनेक
िनकषांचा उपयोग भरती धोरणांसाठी देखील केला जाऊ शकतो. उमेदवाराला संÖथेकडे
कशाने आकिषªत केले हे शोधणे महßवाचे आहे. हे जाणून घेÁयासाठी, अजाªमÅये एक िवभाग
समािवĶ असू शकतो, ºयामÅये अजªदाराने सुŁवात कशी केली याचा तपशील िमळू शकतो.
मग आपण िनयिमतपणे कोणता ŀĶीकोन चांगले भावी उमेदवार िनमाªण करतो हे शोधÁयाचा
ÿयÂन केला पािहजे.
पåरणामी, भरती मोिहमेमÅये सुधारणा करÁयासाठी सवाªत ÿभावी धोरण वापरले पािहजे.
३.७ संभाÓय मूÐयमापन संभाÓय Ìहणजे जाÖतीत जाÖत ®म, जे एक Óयĉì आरामात आिण यशÖवीåरÂया कŁ
शकते. पåरणामी, संभाÓय मूÐयमापन ही कमªचाö याची बलÖथाने आिण दुबªलता
ओळखÁयाची ÿिøया Ìहणून पåरभािषत केली जाऊ शकते आिण Âया¸या भिवÕयातील
कायªÿदशªनचा अंदाज करÁया¸या उĥेशाने ते वापरले जाऊ शकते. हा िनणªय घेताना
घटकांचे दोन संच तपासले पािहजेत आिण घटकां¸या दोन गटांमधील अंतिनªिहत फरक
समजून घेणे महßवाचे आहे.
अ) पिहला संच: मूलभूत मूÐयमापन गुण Óयĉìची अंतिनªिहत ±मता िनधाªåरत करतात.
ब) दुसरा संच: इतर सवª घटक जे एखाīा Óयĉìची अंतिनªिहत ±मता, जसे कì चाåरÞय
सामÃयª, दबावाÂमक िÖथत काम करÁयाची ±मता , वैयिĉक चालना आिण भाविनक
िÖथरता यासारखे गुण ठळकपणे अधोरेिखत करतात, परंतु िनधाªåरत करत नाहीत.
हे सवª घटक एखाīा Óयĉìचे संपूणª िचý उभे करÁयासाठी न³कìच फायदेशीर आहेत.
तथािप, समूह Ìहणून िकंवा वेगवेगळे पािहÐयास ते संभाÓयतेचे िवĵसनीय संकेत नसतात.
वय, िलंग आिण कायª गट पातळीतील फरक मूÐयमापन कÂयाªने दुलªि±त केले पािहजेत.
संभाÓय मूÐयमापनामÅये अंगभूत अडचणी असूनही, अनुभवाने असे िसĦ केले आहे कì
िवĴेषणाÂमक शĉì, सजªनशील कÐपनाशĉì, वाÖतवाची जाणीव , अिलĮ िÖथतीतून
सवा«गीण ŀिĶकोन आिण ÿभावी नेतृÂव या वैिशĶ्यांचा दजाª ठरिवÁया¸या ÿिøयेतून गेलेला
मूÐयमापन गट सरावाने चांगले पåरणाम िमळवू शकतो.
३.७.१ महßव:
(१) वåरķांकडून दजाª िनधाªरण: उमेदवारा¸या संभाÓयतेचे मूÐयांकन Âया¸या ताÂकाळ
वåरķाĬारे केले जाऊ शकते, जो नोकरीवर Âया¸याशी िनयिमत संपकाªत असतो.
Âयाचा पयªवे±क Âया¸या तांिýक आिण वतªणुकì¸या अशा दोÆही गुणांचे मूÐयांकन कł
शकतो. munotes.in

Page 42

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
42 (२) सŀशीकरण खेळ आिण सराव ÿij: ÓयवÖथापक कमªचाöयांची छुपी ±मता उघड
करÁयासाठी सŀशीकरण खेळ आिण सराव ÿij वापł शकतात.
(३) मागील नोकरीतील कायªÿदशªन नŌदी: वतªमान िनयोĉा इतर गोĶéबरोबरच, Âया¸या
पुढाकार, सजªनशीलता आिण जोखीम घेÁयाची ±मता जाणून घेÁयासाठी
कमªचाöया¸या मागील नोकरी¸या मूÐयांकनांचे पुनरावलोकन कł शकतो. जर ही
पåरमाणे खूप उ¸च दजाª िनधाªरण दशªवत असतील तर, Óयĉìकडे Âया¸या सÅया¸या
नोकरीमÅये ÿगतीसाठी भरपूर वाव असतो.
(४) मानसशाľीय चाचणी : काही कंपÆया आता ÓयवÖथापकìय आिण वतªनाÂमक पैलूंचे
मूÐयांकन करÁयासाठी वै²ािनकŀĶ्या ÿमािणत मानसशाľीय चाचÁया वापरत
आहेत.
३.८ सारांश • मानव संसाधन िवकास हा मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचा उपसंच आहे.
• ÿÂयेक Óयवसायाला Âयाची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी भरती करणे आिण योµय ÿकारचे
लोक िनवडणे आवÔयक आहे.
• मानव संसाधन िवकास संÖथे¸या सवª Öतरांवर िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यातील
परÖपरसंवाद सुधारÁयाचा ÿयÂन करते.
• ÿिश±ण आिण िवकास ही संरिचत आिण िनयोिजत सूचनांĬारे कौशÐय वाढवून, ²ान
िमळवून, संकÐपना ÖपĶ कłन आिण ŀिĶकोन बदलून कमªचारी उÂपादकता आिण
कायªÿदशªन वाढवÁयाची एक सतत ÿिøया आहे.
• ÿभावी देखरेखीिशवाय, ÿिश±ण आिण िवकास अपूणª आहे.
• ÿिश±ण ही अशी ÿिøया आहे, ºयाĬारे लोकांना Âयांची कामे करÁयासाठी आवÔयक
कौशÐये ÿाĮ होतात.
• कायªÿदशªन मूÐयमापन, ºयाला कायªÿदशªन मूÐयमापन Ìहणून देखील ओळखले
जाते, कामा¸या िठकाणी कमªचाöयां¸या वतªनाचे मूÐयांकन करÁयाचा एक मागª आहे,
ºयामÅये नोकरी¸या कायªÿदशªनाचे सं´याÂमक आिण गुणाÂमक दोÆही पैलू समािवĶ
असतात.
• सĉì-िनवड दजाª िनधाªरण पĦतीमÅये िवधान ÖवłपामÅये ÿijांचा एक øम असतो,
ºयाĬारे मूÐयिनधाªरक ÿÂयेक िवधान संÖथेमधील ÿÂयेक Óयĉìचे मूÐयांकन िकती
ÿभावीपणे वणªन करतो हे तपासतो.

munotes.in

Page 43

मानव संसाधन िवकास
43 ३.९ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे:
१. कायªÿदशªन मूÐयमापनावर एक टीप िलहा.
२. मनुÕयबळ िवकास संकÐपना ÖपĶ करा.
३. ÿिश±णाचा अथª ÖपĶ करा.
४. अंतगªत ąोत भरती या शÊदाचे वणªन करा.
५. मानव संसाधन िवकासची Óया´या ÖपĶ करा.
दीघª उ°रे:
१. भरतीचे फायदे आिण तोटे ÖपĶ करा.
२. िनवड ÿिøया कोणÂया आहेत ?
३. ई-िनवडीचे तंý ÖपĶ करा.
४. िनवडीचे तपशीलवार चचाª करा.
५. भरती आिण िनवड यातील फरक ÖपĶ करा.
ब. एकािधक िनवडी ÿij:
१. मानव संसाधन िवकासाची ÿाथिमक भूिमका ही ...............काय¥ पार पाडÁयासाठी
पाý Óयĉéना आकिषªत करणे आिण Âयांची िनयुĉì करणे आहे.
अ) संÖथाÂमक काय¥
ब) संÖथाÂमक नफा
क) संÖथाÂमक नुकसान
ड) संÖथाÂमक वाटा
२. ÿÂयेक संÖथा ित¸या सवª सदÖयांमÅये …………….. संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा
ÿयÂन करते.
अ) सकाराÂमक
ब) चांगले munotes.in

Page 44

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
44 क) नकाराÂमक
ड) कुटुंब
३. ………………. वर कमªचाöयां¸या रोजगारा¸या मागा«चे िनयोजन आिण मागªदशªन
करÁयाची जबाबदारी आहे.
अ) मानव संसाधन ÓयवÖथापन
ब) मनुÕयबळ िवकास
क) समानव संसाधन ÓयवÖथापन
ड) कमानव संसाधन ÓयवÖथापन
४. …………………… ही कौशÐये वाढवून, ²ान िमळवून, संकÐपना ÖपĶ कłन
कमªचाöयांची उÂपादकता आिण कायª±मता वाढवÁयाची एक िनरंतर ÿिøया आहे.
अ) िनयोजन
ब) िनवड
क) ÿेरणा
ड) ÿिश±ण आिण िवकास
५. कोणÂया ÿिश±ण पĦतीमÅये ÿिश±णाथê एका नोकरीतून दुसöया नोकरीकडे जाणे,
अनेक नेमणुकांĬारे मािहती आिण कौशÐय ÿाĮ करणे समािवĶ असते.
अ) कायª िनद¥श
ब) ÿिश±ण
क) कायª पåरĂमण
ड) कायª िवÖतृतीकरण
उ°रे: १- अ, २- अ, ३- ब, ४- ड, ५-क
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ……………… पĦतीमÅये, कमªचाöयांना Âयां¸या गुण आिण वैिशĶ्यांवर आधाåरत
िविशĶ गटांमÅये ठेवले जाते, जे आगाऊ ठरवले जातात.
२. ……………………… कमªचाöयां¸या कायªÿदशªनाचे मूÐयांकन करÁयासाठी सवाªत
मूलभूत आिण मोठ्या ÿमाणावर वापरÐया जाणाö या पĦतéपैकì एक आहे. munotes.in

Page 45

मानव संसाधन िवकास
45 ३. ……………… हे धोरण िशकणाöयाला इतर कमªचाöयांना येणाöया समÖया समजून
घेÁयास मदत करते.
४. ………………. हे पायरी-पायरी ने ÿिश±ण Ìहणूनही ओळखले जाते.
५. ÿिश±ण आिण िवकासा¸या ……….... पĦती आहेत.
उ°रे:
१- ÿतवारी पĦत, २- आलेख ÿमाण पĦत, ३- कायª पåरĂमण, ४- कायª िनद¥श, ५-दोन
ड. खालील वा³य सÂय /असÂय आहे का ते सांगा:
१. ÿिश±ण आिण िवकास ही कौशÐये वाढवून कमªचाöयांची उÂपादकता आिण
कायªÿदशªन वाढवÁयाची िनरंतर ÿिøया आहे.
२. कायª िनद¥श सांिघक कायª सुधारÁयास मदत करतात.
३. कंपनीसाठी काम करणाöया ÿÂयेक Óयĉì¸या संपूणª िवकासाला चालना देÁयासाठी
मानव संसाधन िवकास उपयुĉ आहे
४. मानव संसाधन िवकास संÖथांना वैयिĉक रोजगारा¸या वाढीसाठी आिण
िवकासासाठी आवÔयक असलेÐया वैयिĉक गरजांशी मानव संसाधनाची गरज आहे.
५. ÿÂयेक संÖथा आपÐया सवª सदÖयांमÅये नकाराÂमक संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा
ÿयÂन करते जे िविवध पदांवर काम करतात
उ°रे:
सÂय: १, ३ आिण ४
असÂय: २ आिण ५
३.१० संदभª पाठ्यपुÖतके:
 मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
 रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
 गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
 ÿवीण दुराई, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन munotes.in

Page 46

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
46  रमण ÿीत, Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
 Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
 आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
 राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
 गॅरी डेÖलर, फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****
munotes.in

Page 47

47 ४
कारकìदª िनयोजन
घटक संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ रोजगार िनयोजन
४.३ अनुवतªन िनयोजन
४.४ मागªदशªन
४.५ सारांश
४.६ ÖवाÅयाय
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे  रोजगार िनयोजन समजून घेणे.
 अनुवतªन िनयोजना¸या गरजेवर चचाª करणे
 मागªदशªनाचे महßव समजून घेणे.
४.१ ÿÖतावना आज¸या ÖपधाªÂमक जगात, कंपनीचे "लोक" िकंवा कमªचारी महßवपूणª ÖपधाªÂमक फायदा
देऊ शकतात. मानव संसाधन काया«चा अिधकािधक फायदा घेÁयासाठी, काया«चे धोरण,
रचना, ÓयवÖथा आिण शैली ;Ļा सवª गोĶी Óयवसायाशी चांगÐया ÿकारे संरेिखत केÐया
पािहजेत (उदा. आिथªक आिण úाहक ÿमाण). Âया अÐपकालीन आिण दीघªकालीन दोÆही
उिĥĶांशी सुसंगत असÐया पािहजेत. जर Âया संरेिखत केÐया नाही तर, मानव संसाधन
काय¥ Óयवसायांसाठी एक महßवपूणª समÖया बनू शकतात, ºयामुळे Âयांना Âयांचे मानव
संसाधन िवभाग बंद करणे भाग पडू शकते. यािशवाय, मानव संसाधन Óयावसाियक,
ÿचालक ÓयवÖथापक आिण वåरķ ÓयवÖथापन या सवा«मÅये मानव संसाधन उिĥĶे आिण
धोरणांशी सुसंगत ÿितभा आिण शैली असणे आवÔयक आहे. मानव संसाधन िवकासाचे
लेखापåर±ण हा या संरेखनांचे िवĴेषण करÁयाचा आिण खाýी देÁयाचा ÿयÂन आहे.
संÖथेचा िटकाव लागÁयासाठी, वाढीसाठी आिण कायª±म अिÖतÂवासाठी आवÔयक
असलेली िविवध महßवाची कामे करÁयासाठी Óयĉéचे अनुवतªन आवÔयक असते. अनुवतªन
िनयोजनाचे उिĥĶ लोकांना शोधणे, िवकिसत करणे आिण ते उपलÊध झाÐयावर उ¸च-
Öतरीय पदे भरÁयासाठी तयार करणे हे आहे. सेवािनवृ°ी, राजीनामा, पदोÆनती, मृÂयू munotes.in

Page 48

Óय
48 आिण नवीन पदे आिण जबाबदाöयांची Öथापना यासह िविवध कारणांमुळे उ¸च Öतरावरील
नोकöया åरĉ होत असतात.
४.२ रोजगार िनयोजन Óयĉéना Âयां¸या रोजगार िनयोजनाचा एक भाग Ìहणून तपास करÁयासाठी आिण मािहती
गोळा करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते. हे Âयांना िवĴेषण करÁयात, ±मता ÿाĮ
करÁयात, िनणªय घेÁयात, Åयेये िनिIJती करÁयात आिण Âयानुसार कृती करÁयात मदत
करते. मानव संसाधन िवकासाचा हा एक महßवाचा टÈपा आहे, जो कमªचाöयांना कायª-
जीवन संतुलन धोरणे िवकिसत करÁयात मदत करतो.
Óया´या:
रोजगाराची Óया´या 'नोकöयांचा øम' ºया एखादी Óयĉì उदरिनवाªहासाठी काय करते हे
दशªिवतात ' अशी केली जाऊ शकते.
शेमªर बॉनª, हंट आिण ऑÖबॉनª यां¸या मते, 'रोजगार िनयोजन ही रोजगाराची उिĥĶे आिण
वैयिĉक ±मता Âयां¸या पूतªते¸या संधéसह पĦतशीरपणे जुळवÁयाची ÿिøया आहे'.
४.२.१ रोजगार िनयोजनाचे महßव:
 पदोÆनतीयोµय कमªचाöयांचा िÖथर पुरवठा रोजगार िनयोजनाĬारे सुिनिIJत केला
जातो.
 हे कमªचारी िनķा सुधारÁयास मदत करते.
 रोजगार िनयोजन कमªचाöयां¸या िवकासाला आिण ÿगतीला ÿोÂसाहन देते.
 हे किनķ सहकाöयां¸या िवकासात अडथळा आणÁयासारखी नकाराÂमक वृ°ी
ÖवीकारÁयापासून वåरķांना परावृ° करते.
 हे सुिनिIJत करते कì वåरķ ÓयवÖथापनाला ÿगती करÁयाची ±मता असलेÐया
Óयĉéची कौशÐये आिण ±मतांची जाणीव करवतील.
४.३ अनुवतªन िनयोजन "अनुवतªन िनयोजन ही, कालानुłप महÂवा¸या Óयĉéचा िवकास, बदली आिण धोरणाÂमक
वापर याबाबतची तरतूद कłन संÖथा, उपिवभाग, िवभाग िकंवा कायªगट Ļांचे िनरंतर
ÿभावी कायªÿदशªन सुिनिIJत करÁयाची ÿिøया आहे."
संभाÓय नेते तयार करÁयासाठी सÅया कोणते संभाÓय नेते तयार आहेत, आिण उपलÊध
झाÐयावर Âयांना कोणÂया पदासाठीची तयारी करणे आवÔयक आहे, यातील अंतर िनिIJत
केले पािहजे. munotes.in

Page 49

कारकìदª िनयोजन
49 Âयांचे पूवêचे ÖवयंÖफूतª कायªÿदशªन, पूवêचा अनुभव, संघटनाÂमक संÖकृतीशी जुळणारे,
आिण भिवÕयातील नेता Ìहणून इतर सदÖयांनी Öवीकारलेली Âयांची Öवीकृती पाहóन
संभाÓय अनुłप उमेदवाराचे मूÐयमापन केले जाऊ शकते.
"अनुवतªन िनयोजन" हा शÊद एक पĦतशीर ÿिøयेचा संदभª देतो:
 नेतृÂव सातÂय सुिनिIJत करÁयासाठी, नेतृÂव िवतरण निलका/ÿितभा संकलन
िवकिसत करणे.
 Âयां¸या ±मतेसाठी सवाªत योµय असलेÐया पĦतéनुसार संभाÓय उ°रािधकारी
िवकिसत करणे.
 िविवध नोकरी¸या ®ेणéसाठी सवाªत योµय लोकांची िनवड करणे.
 गुंतवणुकìवर जाÖत परतावा ÿितभा िवकासावर ल± क¤िþत करणे.
४.३.१ अनुवतªन िनयोजनाची आवÔयकता:
अनुवतªन िनयोजन ही कंपनी चालवÁयाची महßवाची बाब आहे.
कारण कोणÂयाही संÖथेचे भिवतÓय अिनिIJत असते आिण Óयवसायातील सवª काही
अलबेल चालले आहे असे िदसत आहे, Ìहणून िनयोजन पुढे ढकलणे चुकìचे ठł शकते.
हीच कंपनीसाठी अनुवतªन ठरिवÁयाची योµय वेळ आहे. अनुवतªन िनयोजन इतके महßवाचे
का आहे? याची काही कारणे पुढे िदलेली आहेत:
१. आपÂकालीन ÿसंगी अनुवतªन िनयोजन फायदेशीर आहे:
तुÌही आिण तुमचा कायªसंघ महसूल अंदाज िकंवा आिथªक अनुमान लावÁयात िकतीही
पारंगत असलात तरीही कोणीही आप°ीसाठी खरोखर िनयोजन कł शकत नाही.
अनुवतªन योजना असÁयाची अनेक कारणे आहेत, मग ते एखाīा अनपेि±त आजारामुळे
असो, नैसिगªक आप°ी िकंवा मु´य कायªकारी अिधकाöयाची अकाली सेवािनवृ°ी असो;
तुÌही आप°ीसाठी िनयोजन कł शकत नसाल तरी, आप°ी उĩवÐयास आपÐया
Óयवसायाला िÖथर राहÁयास मदत कł शकतील अशा आकिÖमक खचाªची तरतूद
न³कìच कłन ठेवू शकता.
२. अनुवतªन िनयोजन ÿभावी नेतृÂवा¸या िवकासात मदत करते:
ºयाÿमाणे Óयवसाय पĦती कालांतराने िवकिसत झाÐया आहेत, Âयाचÿमाणे अनुवतªन
िनयोजन देखील िवकिसत झाले आहे. यापुढे ही केवळ योजना नाही जी नेतृÂव बदला¸या
वेळेसच वापरली जाऊ शकते; अनुवतªन योजना आता Âया¸या 'खöया ' उĥेशाची गरज
िनमाªण होÁयापूवê वापरली जाऊ शकते.
ÿभावी नेतृÂव िवकिसत करÁयासाठी, दररोज¸या बाजारातील चढउतारांमÅये िटकून
राहÁयासाठी संÖथेस मदत करÁयासाठी आिण संÖथे¸या िवīमान उिĥĶांचे मूÐयांकन
आिण परी±ण करÁयासाठी अिधकाöयांना भाग पाडÁयासाठी हे वापरले जाऊ शकते. munotes.in

Page 50

Óय
50 ३. अनुवतªन िनयोजन सहकाया«ना ±मता ÿदान करते:
Âयांना ±मता ÿदान केÐयाने संपूणª संÖथेमÅये उ°रदाियÂवाची भावना िनमाªण होÁयास
मदत होते, जी यशÖवी अनुवतªन िनयोजनासाठी आवÔयक आहे. योजना तयार करÁयाचा
आिण नंतर सांभाळÁयाचा पूणª भार आपÐया खांīावर घेÁयाचा मोह टाळणे केÓहाही चांगले.
४. अनुवतªन योजना उÂपÆन राखÁयात आिण खचाªत मयाªिदत ठेवÁयास मदत कł
शकते:
आिथªक चचाª करणे हा मु´य उĥेश असावा. लोक िवनाकारण ®म कł इि¸छत नाहीत
आिण िवनाकारण कुठÐयाही गोĶीतून पैसे िमळत नाहीत. एक अनुवतªन योजना तुÌहाला
भिवÕयात िकती पैशांची आवÔयकता असेल आिण तुÌही यापुढे ÿभारी नसÐयावर तुÌहाला
कोणते खचª करावे लागतील हे शोधÁयात मदत कł शकते. तुमचा वािषªक पगार आिण
इतर भ°े तपासा, जसे कì तुमचा आिण तुम¸या अवलंिबतांसाठी आरोµय आिण दंत िवमा,
कंपनी Ĭारे भरणा केला जाणारा जीवन िवÌयाचा हĮा, तुमचे वाहन, Óयावसाियक संलµनता
आिण इतर Óयव साय-संबंिधत खचª.
५. अनुवतªन िनयोजन िवÖतृत िचý ÿदान करते:
काही Óयवसाय ÿामु´याने वåरķ अिधकाöयां¸या बदलीवर ल± क¤िþत करÁयाची चूक
करतात. दुसरीकडे, एक ठोस अनुवतªन योजना, एक पाऊल पुढे जाऊन संÖथेस सवª
Öतरावरील कमªचाöयांचा नीट िवचार करÁयास भाग पडू शकते. जे कामगार दैनंिदन कामे
करतात तेच संÖथा चालऊ शकतात.
अनुवतªन िनयोजन ÿिøयेत Âयांचा समावेश न केÐयास घातक पåरणाम होऊ शकतात.
संÖथेने धोरण तयार करतेवेळेस, ÓयवÖथापनाचे सवª Öतर आिण ते ºयांना अहवाल देतात
Âया सवा«चा समावेश करणे गरजेचे असते.
६. अनुवतªन िनयोजन िवभागीय संबंध ÿÖथािपत करÁयास मदत करते:
जेÓहा िवभाग िनयिमतपणे संवाद साधतात, तेÓहा Âयां¸यात समÆवय असÁयाची अिधक
श³यता असते, जी ÿभावी संÖकृतीला ÿोÂसाहन देते. संÖथेचे अनुवतªन िनयोजन उपøम
मानवी संसाधनांशी जोडलेले असÐयाची खाýी करा. शेवटी, मानवी संसाधने ही सवª
लोकांबĥल आहेत. अनुवतªन िनयोजनामÅये कमªचारी-मूÐयांकन ÿिøयेसारखी वैिशĶ्ये
समािवĶ केÐयाने, åरĉ जागी अंतगªत उमेदवार भरायचे कì नाही हे ठरिवÁयात िनणªय
घेÁयास मदत कł शकतात.
७. अनुवतªन िनयोजन ÿÂयेकाला चांगÐया वृ°ीत ठेवते:
बदल, जो अनुवतªन योजनेचा एक महßवाचा भाग आहे, तो ÿेरणादायी असतो आिण
एखाīा संÖथेला अनपेि±त फायदे देखील देऊ शकतो. तरीही, जेÓहा लोकांचे जीवनमान
धो³यात असते तेÓहा बदल मोठ्या िचंतेचे कारण असू शकतात. अनुवतªन योजनेचे
Óयवसायावर होणारे फायदेशीर पåरणाम िवचारात घेतÐयाने एकिýतरीÂया ठेवता येतात.
भिवÕयासाठी िनयोजन करणे ÿेरक आहे आिण जर ते चांगले केले तर ते कमªचाöयांना munotes.in

Page 51

कारकìदª िनयोजन
51 संÖथेशी संलµन आिण एकिनķ राहÁयास ÿवृ° कł शकते. आप°ी टाळÁयासाठी वारंवार
योजना तयार केली जाते हे खरे आहे, परंतु भिवÕयाचा Öवीकार करÁयाचा हा एक संÖथेचा
मागª आहे— जे अिÖतÂव टीकवÁयासाठीचे एक महßवपूणª Óयवसाय धोरण आहे.
४.४ मागªदशªन मागªदशªन ही अशी एक पĦत आहे ºयामÅये िशकÁया¸या आिण िवकिसत होÁया¸या
ÿिøयेत असलेÐयांना िदशा, Óयावहाåरक सÐला आिण सतत समथªन देÁयासाठी खास
िनवडलेÐया आिण ÿिशि±त Óयĉéचा वापर केला जातो. इÆफोिससचे ®ी एन आर नारायण
मूतê हे मागªदशªकाचे उ°म उदाहरण आहे. मागªदशªन हे संÖथे¸या कामकाजात पारंगत
असलेÐया अनुभवी ÓयवÖथापकांकडून कौशÐये आिण मािहती िमळिवÁयात लोकांना मदत
करÁयाचे तंý आहे.
Óया´या:
डेिÓहड ³लटर बक यां¸या मते, 'मागªदशªकतेमÅये ÿामु´याने सहानुभूतीपूवªक ऐकणे,
अनुभवात सहभागी कłन घेणे, Óयावसाियक मैýी, ÿितिबंबातून अंतŀªĶी िवकिसत करणे,
गंभीरता फलक बनणे, ÿोÂसाहन देणे' यांचा समावेश होतो.
जेकोबी¸या ÌहणÁयानुसार, 'मागªदशªन ही एकास एक संबंधांना मदत करणारी िकंवा पोषक
ÿिøया आहे'.
४.४.१ मागªदशªनाचे महßव:
१. भरती:
मागªदशªन भरती¸या अंतगªत आिण बाĻ अशा दोÆही ąोतांमधून योµय Óयĉì शोधÁयात
Óयवसायास मदत करते.
२. संबंध िनमाªण करणे:
हे संÖथे¸या संरचने¸या िनिमªतीमÅये मदत करते.
३. कमªचाöयांना ÿेरणा:
हे कमªचाöयांना मागªदशªकांकडून ÿेरक ÿवृ°ी िमळिवÁयास देखील मदत करते.
४. बौिĦक भांडवलाचे संर±ण:
मागªदशªन भौितक भांडवलाÓयितåरĉ ²ान भांडवल सुरि±त करÁयास मदत करते.
४.५ सारांश  रोजगार िनयोजन हा मानव संसाधन िवकासाचा एक महßवाचा टÈपा आहे; जो
कमªचाöयांना कायª-जीवन संतुलन धोरणे िवकिसत करÁयास मदत करतो. munotes.in

Page 52

Óय
52  अनुवतªन िनयोजन ही कंपनी चालवÁयाची महßवाची बाब आहे.
 मागªदशªन ही एक पĦत आहे, ºयामÅये िशकÁया¸या आिण िवकिसत होÁया¸या
ÿिøयेत असलेÐयांना िदशा, Óयावहाåरक सÐला आिण सतत समथªन देÁयासाठी
खास िनवडलेÐया आिण ÿिशि±त Óयĉéचा वापर केला जातो.
 मागªदशªन भरती¸या अंतगªत आिण बाĻ अशा दोÆही ąोतांमधून योµय Óयĉì
शोधÁयास Óयवसायास मदत करते.
४.६ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे:
१. मागªदशªनावर एक टीप िलहा.
२. रोजगार िनयोजनाची Óया´या ÖपĶ करा.
३. रोजगार िनयोजनाचे महßव िवशद करा.
४. मागªदशªनाची Óया´या ÖपĶ करा.
५. मागªदशªनाची वैिशĶ्ये काय आहेत?
दीघª उ°रे:
१. मागªदशªन तपशीलवार चचाª करा.
२. मागªदशªनाचे फायदे आिण तोटे काय आहेत?
३. मागªदशªनाचे महßव ÖपĶ करा.
४. अनुवतªन िनयोजन तपशीलवार चचाª करा.
५. अनुवतªन िनयोजना¸या गरजेचे वणªन करा.
ब. एकािधक िनव डी ÿij:
१. पदोÆनतीयोµय कमªचाöयांचा िÖथर पुरवठा ……… Ĭारे सुिनिIJत केला जातो.
अ) रोजगाराचा मागª
ब) रोजगाराचे आयोजन
क) मागªदशªन
ड) रोजगार िनयोजन munotes.in

Page 53

कारकìदª िनयोजन
53 २. अनुवतªन िनयोजन ही, संÖथा, उपिवभाग, िवभाग िकंवा कायªगट Ļांचे
............ÿभावी कायªÿदशªन सुिनिIJत करÁयाची ÿिøया आहे.
अ) िनरंतर
ब) थांबलेली
क) पयाªयी
ड) साĮािहक
३. ………….. एखाīा कंपनीला भरती¸या अंतगªत आिण बाĻ दोÆही ąोतांमधून पाý
उमेदवार शोधÁयास मदत कł शकते.
अ) रोजगार िनयोजन
ब) कमªचारी ÿबंधन
क) मागªदशªन
ड) अनुवतªन िनयोजन
४. मागªदशªन भौितक भांडवलाÓयितåरĉ _____ सुरि±त करÁयास मदत करते.
अ) बौिĦक भांडवलाचे
ब) कमªचाöयांना ÿेरणा
क) िनिमªत संबंध
ड) भरती
५. ______ हे संÖथे¸या संरचने¸या िनिमªतीमÅये मदत करते.
अ) भरती
ब) कमªचाöयांना ÿेरणा
क) बौिĦक भांडवलाचे संर±ण
ड) िनिमªत संबंध
उ°रे: १- d, २- a, ३- c, ४- a, ५- d
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ……………………… कमªचाö या¸या िवकासाला आिण ÿगतीला ÿोÂसाहन देते.
२. ……………… साठी िनयोजन कंपनी चालवÁयाचा एक महßवाचा पैलू आहे. munotes.in

Page 54

Óय
54 ३. ………………. हे संÖथे¸या कामकाजात पारंगत असलेÐया अनुभवी
ÓयवÖथापकांकडून कौशÐये आिण मािहती िमळिवÁयास लोकांना मदत करÁयाचे तंý
आहे.
४. मागªदशªन ……………… भांडवलाÓयितåरĉ ²ान भांडवल सुरि±त करÁयास मदत
करते.
५. ……………… हे कमªचारी िनķा सुधारÁयास मदत करते.
उ°रे:
१- रोजगार िनयोजन, २- अनुवतªन , ३- मागªदशªन, ४- भौितक, ५- रोजगार िनयोजन
ड. खालील वा³य सÂय /असÂय आहे का ते सांगा:
१. रोजगार िनयोजनाĬारे पदोÆनतीयोµय कमªचाöयांचा िÖथर पुरवठा सुिनिIJत केला
जातो.
२. अनुवतªन िनयोजन ही एक पĦत आहे ºयामÅये िदशा, Óयावहाåरक सÐला आिण
सतत समथªन देÁयासाठी खास िनवडलेÐया आिण ÿिशि±त Óयĉéचा वापर केला
जातो.
३. संÖथे¸या कामकाजात पारंगत असलेÐया अनुभवी úाहकांकडून कौशÐये आिण
मािहती िमळिवÁया स लोकांना मदत करÁयासाठी मागªदशªन हे एक तंý आहे.
४. गटाला Âयां¸या रोजगार िनयोजनाचा भाग Ìहणून संशोधन करÁयासाठी आिण मािहती
गोळा करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते.
५. अनुवतªन िनयोजन ही कंपनी चालवÁयाची एक महßवाची बाब आहे.
उ°रे:
सÂय: १, २, ४ आिण ५
असÂय: ३
४.७ संदभª पाठ्यपुÖतके:
 मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
 रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
munotes.in

Page 55

कारकìदª िनयोजन
55  गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
 ÿवीण दुराई , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन
 रमण ÿीत , Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
 Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
 आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
 राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
 गॅरी डेÖलर , फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****

munotes.in

Page 56

56 ५
मानवी संबंध
घटक संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ मानवी संबंध
५.३ नेतृÂव
५.४ ÿेरणा
५.५ सारांश
५.६ ÖवाÅयाय
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे • मानवी संबंध संकÐपना आिण Âयाचे महßव समजून घेणे
• Óयवहार आिण पåरवतªनीय नेतृÂवावर चचाª करणे
• ÿेरणेचे िसĦांत ÖपĶ करणे
५.१ ÿÖतावना ÓयवÖथापनातील कामगारांचा सहभाग हा औīोिगक लोकशाहीचा ÿमुख घटक आहे.
ÓयवÖथापनातील कामगारांचा सहभाग ÓयवÖथापना¸या मानवी संबंधां¸या ŀिĶकोनावर
आधाåरत आहे, ºयाने कामगार आिण ÓयवÖथापन या दोÆहéसाठी मूÐयांचे नवीन उदाहरण
घालून िदले आहे. अंतगªत मानवी संसाधनांबĥल (Ìहणजे कमªचारी) तपशीलवार नŌदी ठेवणे
ÓयवÖथापकांना चांगले िनणªय घेÁयास मदत करते, िवशेषत: थेट भरती िवŁĦ पदोÆनती,
बदली िवŁĦ कमªचारी ठेऊन घेणे, कमªचारी कपात िवŁĦ कमªचारी ठेऊन घेणे; मानवी
संबंधांवर Âयाचा संभाÓय ÿभाव यां¸या ÿकाशात खचª-कपात कायªøमाची उपयुĉता आिण
अथªसंकÐपीय िनयंýणाचा मानवी संबंध आिण संÖथाÂमक वतªनावर होणारा पåरणाम
इÂयादी बाबéचा समावेश होतो.
५.२ मानवी संबंध मानवी संबंध Ìहणजे Óयĉì एकमेकांशी गटांमÅये, िवशेषत: कामा¸या िठकाणी कसा संवाद
साधतात आिण संÿेषण कौशÐये आिण इतर लोकां¸या भावनांबĥल संवेदनशीलता कशी
विधªत केली जाऊ शकते याचा अËयास आहे. munotes.in

Page 57

मानवी संबंध
57 कìथ डेिÓहस¸या मते 'मानवी संबंध संÖथांमधील लोकांना कायªसंघ िवकिसत करÁयासाठी
ÿेåरत करतात, जे Âयांचे उिĥĶ ÿभावीपणे पूणª करतात आिण संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय
करतात.
Öकॉट¸या शÊदात , 'मानवी संबंध ही उिĥĶांचा समतोल साधÁयासाठी िदलेÐया
पåरिÖथतीत Óयĉé¸या ÿभावी ÿेरणेची ÿिøया आहे, ºयामुळे अिधक मानवी समाधान
िमळेल आिण कंपनीची उिĥĶे पूणª करÁयास मदत होईल'.
मानवी संबंधांची चळवळ ही वै²ािनक ÓयवÖथापना¸या ŀĶीकोनातून एक परÖपर िवरोधी
मुĥा आहे, जो कमªचाöयांची वैयिĉक उÂपादकता आिण उÂपÆन इĶतम करÁयावर आिण
ÓयवÖथापन आिण कामगारांमधील मानिसक आिण शारीåरक कायª वेगळे करÁयावर भर
देतो. दुसरीकडे, मानवी संबंध चळवळीचे समथªक Ìहणतात कì कामगारांना असे वाटू
इि¸छत आहे, कì सामािजक सहाÍयक संबंधांसह ते एका संघाचा भाग आहेत, आिण Âयांना
वाढ आिण िवकस महÂवाचे आहे.
५.२.१ महßव:
१. Óयावसाियक संघटना ही एक सामािजक ÓयवÖथा आहे:
Óयावसाियक संघटना ही एक सामािजक रचना आहे, ºयामÅये अनेक परÖपरसंबंिधत घटक
आहेत. औपचाåरक संÖथेपे±ा िभÆन असणाöया अशा वैयिĉक भूिमका या सामािजक
ÓयवÖथेĬारे ÿÖथािपत केÐया जातात. ÓयवÖथापनाला ते पूणª कł शकतील असा िवĵास
असलेÐया लàयांची पूतªता करÁयाचा ÿयÂन करÁयाऐवजी , कामगार Âयां¸या सहकाöयांनी
Öथािपत केलेÐया सामािजक मानकांचे पालन करतात, जे ÿयÂनांचे योµय ÿमाण पåरभािषत
करते.
२. अनौपचाåरक गटांचे अिÖतÂव:
अनौपचाåरक गट औपचाåरक संÖथे¸या चौकटीत अिÖतÂवात असतात आिण Âयांचा
औपचाåरक संघटनेवर ÿभाव पडतो.
३. समूह वतªनाचा ÿभाव:
कामावर, कमªचारी वारंवार Óयĉì Ìहणून न राहता गटांचे सदÖय Ìहणून वागतात आिण
ÿितिøया देतात. वैयिĉक कामगार वृ°ी आिण कायª±मतेचा समूहावर ल±णीय ÿभाव
पडतो.
४. अनौपचाåरक नेतृÂवाचा उदय:
अिधकृत नेतृÂवा¸या िवłĦ, अनौपचाåरक नेतृÂवाचा उदय संÖथेत होत आसतो, गट Âया
मानकांची िनिमªती आिण अंमलबजावणी करतात. हे कामगारांना एक सामािजक गट Ìहणून
कायª करÁयास स±म करते; आिण ते अिधकृत नेÂयाला अÿभावी बनवते, जोपय«त ते Âया
गटा¸या मानकांचे पालन केले जात नाही, ºयावर Âयांना अिधकार असÐयाचे मानले जाते.
munotes.in

Page 58

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
58 ५. दुतफाª संÿेषण:
संÖथेतील कमªचाöयां¸या भावना जाणून घेÁयासाठी दुतफाª (वर आिण खाली दोÆही िदशेने)
संवाद आवÔयक आहे.
६. सामािजक-मानिसक घटकांचा ÿभाव:
लोकांना िविवध मागा«नी ÿवृ° केले जाते आिण सामािजक-मानिसक घटक (गैर आिथªक
ÿोÂसाहन) या बाबतीत शिĉशाली ÿेरक असतात.
७. संÖथाÂमक आिण वैयिĉक उिĥĶांचे एकýीकरण:
संÖथाÂमक आिण वैयिĉक उिĥĶांमÅये नेहमीच संघषª असतो. संÖथेचे कायª सुरळीत
चालÁयासाठी संÖथेची उिĥĶे आिण Óयĉì यां¸यात एकाÂमता साधणे अÂयावÔयक असते.
८. सामािजक गरजांशी कायª आिण संÖथाÂमक संरचना यांचा संबंध जोडणे:
मानवी संबंध िवīाशाखेचा असा िवĵास आहे कì, काम आिण संÖथाÂमक रचना
कमªचाया«¸या सामािजक आवÔयकतांशी जोडलेली असणे आवÔयक आहे. कमªचाöयांना
आनंदी कłन, संÖथेला Âयांचे संपूणª सहकायª आिण ÿयÂन िमळू शकेल जेणेकłन Âयांची
कायª±मता वाढेल.
५.३ नेतृÂव एक चांगला ÓयवÖथापक अिधकार ÿदान करतो, आिण काय¥ पूणª करÁयासाठी इतरांवर
अवलंबून असतो. पåरणामी, Âया¸याकडे नेतृÂवगुण असणे आवÔयक आहे, जे Âयांना
नेÂयाला हवे तसे करÁयास ÿेåरत करÁयास स±म करते. मनवळवणी आिण चैतÆयशĉì
खूप महÂवाचे आहेत, जेणेकłन जरी गोĶी कठीण असÐया तरी ÓयवÖथापक Âया¸या
किनķ सहकाöयांना Âया करÁयासाठी मागªदशªन आिण नेतृÂव ÿदान कł शकतात.
एखाīा िविशĶ पåरिÖथतीत िविशĶ उिĥ Ķे साÅय करÁयासाठी एक कायªकारी अिधकारी
ÓयवÖथापन आिण मागªदशªन कł शकतो; तसेच इतरां¸या वतªन आिण कायाªवर ÿभाव
पाडू शकतो, अशा तंýाला 'नेतृÂव' Ìहणतात. ÓयवÖथापकाची Âया¸या िकंवा ित¸या
सहकाöयांमÅये आÂमिवĵास आिण उÂसाह िनमाªण करÁयाची ±मता 'नेतृÂव' Ìहणून
ओळखली जाते.
नेतृÂव Ìहणजे इतरां¸या कृतéवर सकाराÂमक ÿभाव टाकÁयाची ±मता होय. एखाīा
समुहाला एक सामाÆय उĥेश साÅय करÁयासाठी मन वळवÁयाची ±मता Ìहणून देखील
Âयाची Óया´या केली जाऊ शकते. भिवÕयातील ŀĶीकोन नेÂयांनी िवकिसत केले पािहजेत,
ºयांनी संघटनाÂमक सदÖयांना ते पूणª करÁयाची आकां±ा बाळगावी यासाठी ÿवृ° केले
पािहजे. munotes.in

Page 59

मानवी संबंध
59 कìथ डेिÓहस¸या मते, "नेतृÂव Ìहणजे इतरांना पåरभािषत उिĥĶे उÂसाहाने शोधÁयासाठी
ÿवृ° करÁयाची ±मता. हा मानवी घटक आहे जो समूहाला एकý बांधतो आिण Âयाला
उिĥĶांकडे ÿवृ° करतो.”
५.३.१ Óयवहार आिण पåरवतªनाÂमक नेतृÂव:
Óयवहार नेतृÂव:
Óयवहार नेतृÂव ही एक नेतृÂव शैली आहे, ºयामÅये नेÂयाची उिĥĶ्ये आिण Åयेये
पूवªिनधाªåरत असतात आिण नेता Âया¸या अनुयायांना पुरÖकार आिण िश±ेĬारे ÿेåरत
करतो. संÖथाÂमक कृती तयार कłन आिण िनयमन कłन संÖथेची सīिÖथती
सुधारÁयावर हे ल± क¤िþत करते. नेतृÂवा¸या या Öवłपाचे ÿाथिमक उिĥĶ सÅयाचे िनयम
आिण कायªपĦती सुधारणे, तसेच िवīमान Óयवसाय संÖकृतीत सुधारणा करणे यांचा
समावेश असतो.
१९४७ मÅये मॅ³स वेबरने ÿथम अशी शैली सादर केली, Âयानंतर १९८१ मÅये बनाªडª
बास यांनी सादर केली.
ही नेतृÂवशैली औपचाåरक ŀĶीकोन धारण करते आिण नेÂया¸या अिधकाराचा आिण
शĉìचा ąोत Ìहणून कतªÓयाचा उपयोग करते. नेÂयाने आपÐया किनķ सहकाöयांना ÿवृ°
करÁयासाठी वापरलेÐया दोन मूलभूत पĦती Ìहणजे ÿोÂसाहन आिण दंड. उदाहरणाथª, जर
एखाīा कमªचाöयाने िदलेÐया वेळेत लàय पूणª केले, तर Âयाला Âया¸या कामासाठी
पुरÖकार िदला जातो, तथािप, जर िनयुĉ केलेÐया वेळेत काम पूणª झाले नाही, तर Âयाला
दंड आकारला जातो.
पåरवतªनवादी नेतृÂव:
नेतृÂव शैली ºयामÅये नेता, Âया¸या ÿभावशाली चैतÆयशĉì आिण उÂसाहाचा वापर कłन
Âया¸या अनुयायांना संÖथे¸या फायīासाठी कायª करÁयास ÿेåरत करतो. या ÿकरणात,
नेता िवīमान संघटनाÂमक संÖकृतीतील बदलाची आवÔयकता िनधाªåरत करतो, Âया¸या
किनķ सहकाöयांना दूरŀĶी ÿदान करतो, उĥेशांचा समावेश करतो आिण Âया¸या
अनुयायां¸या मदतीने बदलाची अंमलबजावणी करतो.
पåरवतªनवादी नेतृÂवातील नेता एक आदशª आिण ÿेरक असे दोÆही कायª करतो, अनुयायांना
दूरŀĶी, उÂसाह, ÿोÂसाहन, मनोधैयª आिण पूतªता ÿदान करतो. नेता Âया¸या कमªचाöयांना
Âयां¸या ±मता आिण कौशÐये सुधारÁयासाठी, Âयांचा आÂमिवĵास वाढवÁयासाठी आिण
संपूणª कंपनीमÅये सजªनशीलता वाढवÁयासाठी ÿेåरत करतो.
१९७८ मÅये, जेÌस मॅक úेगर बÆसª यांनी हा नेतृÂवाचा ŀिĶकोन सुचिवणारा पिहला Óयĉì
होता. या नेतृÂवशैलीमागील मूळ तßव हे आहे कì, वåरķ आिण किनķ सहकारी दोघेही
एकमेकांचे मनोधैयª आिण ÿेरणा वाढवÁयासाठी एकý काम करतात.
munotes.in

Page 60

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
60 Óयवहार िवŁĦ पåरवतªनवादी नेतृÂव:
१. ÓयवहाराÂमक नेतृÂव ही नेतृÂवाची एक शैली आहे ºयामÅये अनुयायांना पुरÖकार
आिण िश±ेचा वापर कłन सुŁवात केली जाते. पåरवतªनवादी नेतृÂव ही एक नेतृÂव
शैली आहे ºयामÅये नेता Âया¸या तेजोवलय आिण उÂसाहाने Âया¸या अनुयायांवर
ÿभाव पाडतो.
२. नेÂया¸या Âया¸या अनुयायांशी असलेÐया संबंधांवर ÓयवहाराÂमक नेतृÂवाचा भर
असतो. पåरवतªनवादी नेतृÂवामÅये, दुसरीकडे, नेता Âया¸या अनुयायांची मूÐये, िवĵास
आिण गरजांवर भर देतो.
३. Óयवहार आिण पåरवतªनीय नेतृÂव यातील फरक असा आहे कì, ÓयवहाराÂमक नेतृÂव
ÿितिøयाशील असते, तर पåरवतªनवादी नेतृÂव सिøय असते.
४. सुरि±त संदभाªत, ÓयवहाराÂमक नेतृÂव ®ेयÖकर आहे, तर गŌधळा¸या वातावरणात
पåरवतªनीय नेतृÂव सवō°म आहे.
५. ÓयवहाराÂमक नेतृÂव संÖथेची सīिÖथती सुधारÁयाचा ÿयÂन करते. दुसरीकडे,
पåरवतªनवादी नेतृÂव संÖथेची सīिÖथती सुधारÁयासाठी ÿयÂनशील आहे.
६. पåरवतªनवादी नेतृÂव कåरÕमाई आहे, तर ÓयवहाराÂमक नेतृÂव नोकरशाही आहे.
७. ÓयवहाराÂमक नेतृÂवामÅये, ÿÂयेक गटात फĉ एक नेता असतो. पåरवतªनशील
नेतृÂवा¸या उलट, िजथे एका गटात अनेक नेते असू शकतात.
८. पåरवतªनीय नेतृÂवा¸या उलट, ºयाने नािवÆयपूणªतेवर भर िदला, Óयवहार नेतृÂव
तयारी आिण अंमलबजावणीवर ल± क¤िþत करते.
५.४ ÿेरणा ÿेरणा ही एक मनोवै²ािनक ÿिøया आहे; ºयामÅये एखादी Óयĉì सुŁवातीपासून
शेवटपय«त िविशĶ कायª िकंवा िøयाकलापां¸या ÿितसादात कायª करते िकंवा वागते. ÿेरणा
एखाīा Óयĉìला िविशĶ वेळी िविशĶ पĦतीने कायª करÁयास ÿेåरत करते िकंवा आúह
करते. जेÓहा एखादी Óयĉì सकाराÂमकतेने ÿेåरत होते, तेÓहा ती आनंदी, उÂसाही आिण
कायª पूणª करÁयासाठी Öव-चािलत असते; जेÓहा Âयांना नकाराÂमकतेने ÿेåरत केले जाते
तेÓहा ते िनराश, दुःखी, सुÖत आिण िनराशावादी असतात, पåरणामी उÂपादकता आिण
मनोधैयª कमी होते.
कायªÿदशªनाला ÿोÂसाहन देणारी एक शĉì Ìहणजे ÿेरणा. Åयेय साÅय करÁयाची इ¸छा
िकंवा नेमून िदलेला कायªÿदशªनाचा दजाª, ºयामुळे Åयेय-िनद¥िशत वतªन होते, ही ÿेरणेची
वैिशĶ्ये आहेत. जेÓहा आपण असे Ìहणतो कì, कोणीतरी ÿेåरत आहे, तेÓहा आपण एखाīा
कायाªस पूणª करÁयासाठी कठोर पåर®म करत असलेÐया Óयĉìचा संदभª देत असतो. जर
एखाīाला यशÖवी कायªÿदशªन करायचे असेल, तर Âयाला ÿेåरत केले पािहजे; परंतु, केवळ
ÿेरणा अपुरी आहे. ±मता - काम करÁयासाठी आवÔयक कौशÐये आिण ²ान असणे - ही munotes.in

Page 61

मानवी संबंध
61 देखील िततकìच महÂवाची असते आिण काहीवेळा पåरणामांची सवाªत महÂवाची िनधाªरक
असते.
५.४.१ ÿेरणा िसĦांत:
माÖलोचा गरज पदानुøम िसĦांत:
अāाहम एच. माÖलो या अमेåरकन मानसशाľ²ाने माÖलो¸या ÿेरणे¸या गरज पदानुøम
िसĦांताचा िवकास केला. मनुÕय हा महÂवाकांशी घटक आहे. Âया¸या िविवध आवÔयकता
आहेत. या आवÔयकता महßवा¸या øमाने øमवारीत आहेत. जेÓहा एखादी गरज पूणª होते,
तेÓहा ती Âयाचे महßव गमावते आिण Âयामुळे ÿेरक होणे थांबते. माÖलो यांनी मानवी गरजा
पाच ÿकारांमÅये िवभागÐया.
१. शारीåरक गरजा:
या मानवा¸या सवाªत मूलभूत आिण िनÌन-øमा¸या गरजा आहेत. यामÅये अÆन, हवा,
पाणी, कापड आिण िनवारा यासार´या मूलभूत जैिवक गरजा पूणª करणे समािवĶ आहे,
ºयांना सामाÆयतः रोटी, कपडा आिण म कान असे संबोधले जाते. या आवÔयकतांचा
मानवी वतªनावर मोठा ÿभाव पडतो. उīोजकांनी जगÁयासाठी तसेच शारीåरक गरजा पूणª
करÁयासाठी नािवÆयता आणणे गरजेचे आहे. पåरणामी, Âयाला िकंवा ितला Âया¸या मूलभूत
गरजा पूणª करÁयासाठी आिथªक मोबदला िमळिवÁयासाठी Óयवसायात काम करÁयास
ÿवृ° केले जाते.
२. सुर±ा आिण सुरि±तता आवÔयकता:
एकदा शारीåरक गरजा पूणª झाÐया कì, माÖलो¸या पदानुøमाचा दुसरा Öतर उĩवतो.
शाåररीक आिण मानिसक हानीमुĉ सुरि±त वातावरणा¸या गरजेला सुर±ेची गरज Ìहणून
संबोधले जाते. या मागÁया आिथªक सुर±ा आिण भौितक संर±ण यासार´या गरजा Óयĉ
करतात. या गरजा पूणª करÁयासाठी अिधक पैशांची आवÔयकता असते, अशा ÿकारे
उīोजकाला Âया¸या Óयवसायात अिधक कठोर पåर®म करणे भाग पडते. जेÓहा या,
शारीåरक मागÁयांÿमाणे, पूणª होतात, तेÓहा Âया सुĮ होतात.
३. सामािजक गरजा:
माणूस हा सामािजक ÿाणी आहे. पåरणामी, या गरजा संबंिधत िकंवा संबĦते¸या भावनेचा
संदभª देतात. ÿÂयेकाला इतरांनी ल± वेधले जावे आिण Öवीकारावे असे वाटते.
Âयाचÿमाणे, उīोजकाला इतर Óयवसाय मालक , कमªचारी आिण इतरांशी संवाद साधÁयास
भाग पडते.
४. सÆमानाची आवÔयकता:
Öवतःची ÿशंसा आिण Öवािभमान Ļा यासंबंिधत दोन मागÁया आहेत. यामÅये
आÂमिवĵास, कतृªÂव, ±मता, ²ान आिण ÖवातंÞया¸या इ¸छांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 62

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
62 उīोजकां¸या सÆमाना¸या आवÔयकता Âयां¸या Óयवसायावर मालकì आिण िनयंýण ठेवून
पूणª केÐया जातात, ºयामुळे Âयांना दजाª, सÆमान, ÿितķा आिण ÖवातंÞय िमळते.
५. आÂमिसĦी:
आÂमिसĦीची गरज ही गरज पदानुøम िसĦांताचा अंितम टÈपा आहे. हे आÂमसंतोषा¸या
संदभाªत आहे. कटª गोÐडÖटीन यांनी " आÂमिसĦी " या वा³यांशाचा शोध लावला, ºयाचा
अथª "एखाīाला जे काही चांगले येते ÂयामÅये िसĦी/ÿभुÂव ÿाĮ करणे." एक यशÖवी
उīोजक बनणे उīोजकाला आÂमिसĦीपय«त पोहोचÁयास मदत कł शकते.
माÖलो¸या वरील गरज पदानुøम िसĦांतानुसार मानवी गरजा सवाªत कमी ते सवō¸च
øमाने मांडÐया जातात. पिहली गरज पूणª होईपय«त दुसöया गरजेला ÿाधाÆय िदले जात
नाही आिण पिहÐया दोन पूणª होईपय«त ितसरी गरजेला ÿाधाÆय िदले जात नाही. गरजां¸या
उतरंडीमÅये शेवटची गरज पूणª होईपय«त ही ÿिøया सुł राहते.
हे या वÖतुिÖथतीमुळे आहे कì, माणूस कधीही समाधानी नसतो. जेÓहा एखादी गरज पूणª
होते, तेÓहा एक नवीन उदयास येते. जेÓहा एखादी गरज पूणª होते, तेÓहा ती यापुढे ÿेरक
Ìहणून काम करत नाही. उīोजक ÿामु´याने सामािजक, सÆमान आिण आÂमिसĦी
मागÁयांĬारे ÿेåरत असतात, जे Âयांना कायª पूणª करÁयासाठी कठोरात कठोर पåर®म
करÁयास ÿवृ° करतात.
Ąुमचा अपे±ा िसĦांत
येल Öकूल ऑफ मॅनेजम¤ट¸या िÓह³टर Ąूमने १९६४ मÅये अपे±ा िसĦांत मांडला. माÖलो
आिण हझªबगª¸या िवपरीत, Ąूमने गरजांपे±ा पåरणामांवर जोर िदला आिण Âयावर ल±
क¤िþत केले. कÐपनेनुसार, िविशĶ पĦतीने कायª करÁया¸या इ¸छेची तीĄता एखाīा
अपे±े¸या तीĄतेĬारे िनधाªåरत केली जाते कì, कायªÿदशªनाने िविशĶ पåरणाम आिण
पåरणामाĬारे Óयĉìला या दोÆही गोĶी साÅय होतील.
कमªचाöयांची ÿेरणा, अपे±ा िसĦांतानुसार, एखाīा Óयĉìला िकती ब±ीस हवे आहे
(संयुजा), ÿयÂनामुळे अपेि±त कायªÿदशªन (अपे±ा) होÁयाची श³यता आिण
कायªÿदशªनमुळे ब±ीस िमळेल या िवĵासावर (िवĵास) िनधाªåरत केले जाते (साधन).
थोड³यात, एखाīा Óयĉìने अपेि±त घटनेला िदलेले महßव Ìहणजे संयुजा. ती एखाīा
कमªचाö याला Âयांचे उिĥĶ साÅय केÐयानंतर अपेि±त असणारी समाधानाची पातळी असते,
ती वाÖतिवक नसते.
अपे±ा हा िवĵास आहे कì, अिधक ÿयÂन केÐयाने अिधक पåरणाम िमळेल. कायाªसाठी
आवÔयक कौशÐये असणे, योµय संसाधने असणे, िनणाªयक मािहतीपय«त पोहोच असणे
आिण काम करÁयासाठी आवÔयक सहाÍय असणे यासार´या घटकांĬारे अपे±ा िनधाªåरत
केली जाते.
साधन हा िवĵास आहे कì, जर तुÌही तुमचे काम चांगले केले तर तुÌहाला एक योµय
पåरणाम िमळेल. कोणाला कोणता पåरणाम िमळतो हे ठरवणाö या लोकांवरील िवĵास, munotes.in

Page 63

मानवी संबंध
63 ÿिøयेचा साधेपणा आिण कायªÿदशªन आिण पåरणाम यां¸यातील संबंधांची ÖपĶता हे सवª
घटक साधनावर ÿभाव पाडतात. पåरणामी , अपे±ा िसĦांत तीन संबंधांवर क¤िþत आहे:
• ÿयÂन आिण कायªÿदशªन यां¸यातील संबंध: Óयĉì¸या कायª±मते¸या मूÐयमापनात
Âया¸या ÿयÂनांना माÆयता िमळÁयाची िकतपत श³यता आहे?
• अनुकूल कायªÿदशªन मूÐयमापन िमळाÐयाने संÖथाÂमक बि±से िमळतात, या
कमªचाö या¸या िवĵासाची कायªÿदशªन-पुरÖकार संबंधात चचाª केली जाते.
• बि±से आिण वैयिĉक उिĥĶे यां¸यातील संबंध: हे सवª Óयĉìला िमळणाöया संभाÓय
पुरÖकारा¸या आकषªकतेवर िकंवा आवाहनावर अवलंबून असते.
Ąूम¸या ÌहणÁयानुसार, कमªचारी कामावर काम करायचे कì नाही, हे जाणूनबुजून
िनवडतात. हा िनणªय पूणªपणे कमªचाöयां¸या ÿेरणा Öतरावर आधाåरत असतो, जो तीन
घटकांĬारे िनधाªåरत केला जातो: अपे±ा, संयुजा आिण साधन.
मॅकúेगरचा िसĦांत ए³स आिण िसĦांत वाय:
१९५0 आिण १९६0 ¸या दशकात मॅसॅ¸युसेट्स इिÆÖटट्यूट ऑफ टे³नॉलॉजीचे
ÓयवÖथापन ÿाÅयापक डµलस मॅकúेगर, ÓयवÖथापका¸या वृ°ीचा कमªचाöयां¸या ÿेरणेवर
पåरणाम होतो; असा दावा करणारे पिहले Óयĉì होते. मॅकúेगर यांनी Âयां¸या १९६0 ¸या द
Ļुमन साइड ऑफ एंटरÿाइझ या पुÖतकात कमªचाöयां¸या ÿेरणांचे ÓयवÖथापकांना कसे
आकलन होते, आिण ते Âयाला कसे हाताळतात, या बाबतची दोन गृहीते िवकिसत केली.
या िवरोधाभासी ÿेरक धोरणांना Âयांनी िथअरी ए³स आिण िथअरी वाय ÓयवÖथापन असे
नाव िदले. ÿÂयेकाचा असा िवĵास असतो कì, ÓयवÖथापकाचे काम कंपनी¸या
फायīासाठी लोकांसह संसाधनांची ÓयवÖथा करणे आहे. तथािप, या समानते¸या पलीकडे,
Âयांनी दशªिवलेÐया ÿवृ°ी आिण गृहीतके ही खूपच िभÆन आहेत.
िसĦांत ए³स:
िसĦांत ए³स ÓयवÖथापन, मॅकúेगर¸या मते, खालील गृहीत धरते:
• बहòतेक लोकांसाठी काम हे मूलतः नावडते आहे आिण ते कोणÂयाही िकंमतीत ते
टाळÁयाचा ÿयÂन करतील.
• बहòसं´य Óयĉì महÂवाकां±ी नसतात, जबाबदार बनू इि¸छत नाहीत आिण िनद¥िशत
होÁयास ÿाधाÆय देतात.
• जेÓहा संघटनाÂमक आÓहाने िनिIJत करÁयाचा िवचार येतो, तेÓहा बहòतेक लोकांमÅये
कÐपकतेचा अभाव असतो.
• माÖलो¸या आवÔयकतां¸या पदानुøमात, ÿेरणा केवळ शारीåरक आिण सुरि±तते¸या
पातळीवर उĩवते. munotes.in

Page 64

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
64 • बहòसं´य लोक Öवक¤िþत असतात. पåरणामी, संघटनाÂमक उिĥĶे पूणª करÁयासाठी
Âयांचे सतत िनरी±ण करणे आिण Âयां¸यावर वारंवार दबाव आणणे आवÔयक आहे.
• बहòसं´य लोक बदलास िवरोध करतात.
• बहòसं´य लोक िनर±र आहेत.
िसĦांत वाय:
बहòसं´य लोकांसाठी सÆमान आिण आÂम-वाÖतिवकते¸या उ¸च-Öतरीय इ¸छा कधीही पूणª
होत नाहीत. पåरणामी , या उ¸च-Öतरीय मागÁयांĬारेच कमªचाöयांना सवō°म ÿेरणा िमळू
शकते.
िसĦांत वाय ÓयवÖथापन, िथअरी ए³स ¸या िवłĦ , खालील गृहीतके बनवते:
• पåरिÖथती योµय असÐयास , काम खेळासारखे नैसिगªक वाटू शकते.
• जर लोक Âयां¸या कायª आिण संÖथाÂमक उिĥĶांसाठी समिपªत असतील, तर ते
साÅय करÁयासाठी ते Öवयं-िनद¥िशत आिण सजªनशील असतील.
• आÂम-पूतªतेसार´या उ¸च मागÁया पूणª करणारी बि±से असÐयास, लोक Âयां¸या
गुणव°ा आिण उÂपादकता उिĥĶांसाठी अिधक समिपªत असतील.
• सजªनशील होÁयाची ±मता संपूणª संÖथांमÅये सामाियक केली जाते.
• लोकसं´येमÅये सजªनशीलता आिण कÐपकता समान असÐयामुळे, बहòतेक लोक
जबाबदाöया उचलू शकतात.
• या पåरिÖथतीत लोक जबाबदारी शोधतील.
िपंकचा ÿेरणा िसĦांत:
डॅिनयल िपंकचा ÿेरणा िसĦांत डॅिनयल िपंक यां¸या űाइव : द सरÿाइिसंग ůðथ अबाऊट
Óहॉट मोिटÓहेटस अस या पुÖतकावर आधाåरत आहे. २00९ मÅये ÿकािशत झाÐयानंतर
लगेचच, ÿेरणे¸या तीन आंतåरक घटकांचे महßव आिण पåरणामकारकता यासाठी हे पुÖतक
अÂयंत लोकिÿय झाले. Öवाय°ता, ÿभुÂव आिण हेतू हे आंतåरक ÿेरणेचे तीन घटक
आहेत. Öवतःचे जीवन जगÁया¸या इ¸छेला Öवाय°ता असे Ìहणतात. ÿभुÂव Ìहणजे
एखाīा महßवा¸या गोĶीला अिधक चांगले करÁयाचा आúह, तर हेतू Ìहणजे माणसापे±ा
काहीतरी मोठे करÁयाची इ¸छा.
हझªबगª¸या िÓदघटक िसĦांतामÅये नमूद केÐयाÿमाणे पैसा िकंवा इतर कोणतीही बाĻ
ÿेरणा सवाªत जाÖत ÿभावी नाही.
१९७0 ¸या दशकात, एडवडª डेसी यांनी एक अËयास केला, ºयामÅये असे आढळून आले
कì ºयांना पैसे देÁयाचे वचन िदले गेले होते ते, कोडे पूणª करÁयात, ºयांना असे वचन िदले munotes.in

Page 65

मानवी संबंध
65 गेले नाही Âयां¸यापे±ा कमी ÿवृ° होते. बाĻ आिण आंतåरक ÿेरणा यांमÅये अशा ÿकारे
फरक आढळला.
िपंक¸या िसĦांतानुसार, संÖथा आिण Âयां¸या नेÂयांनी ÿेरणा देÁयासाठी नवीन
Öविनणªयाचा ŀिĶकोन Öवीकारला पािहजे. Öवाय°, Öवयं-िनधाªåरत आिण जोडÐया गेलेÐया
लोकां¸या इ¸छेला संÖथांनी ÿाधाÆय िदले पािहजे. लोक Öवतःचे जीवन िनद¥िशत कł
शकतील, नवीन कौशÐये िशकू शकतील आिण संÖथा आिण जगासाठी योगदान देऊ
शकतील अशा पåरिÖथती िनमाªण कłन ते हे साÅय करता येते.
आंतåरक िवŁĦ बाĻ ÿेरणा:
आंतåरक ÿेरणा एखाīा Óयĉì¸या वतªनाचा संदभª देते, जे काहीतरी करÁया¸या आंतåरक
इ¸छेने ÿेåरत होते. हे िवषयां¸या िवÖतृत ®ेणीबĥल असू शकते, जसे कì सुĘीवर जाÁयाची
इ¸छा िकंवा िपयानो वाजवÁयासारखी नवीन ÿितभा िशकणे. तणाव कमी करÁयासाठी
सराव करणे िकंवा ÓयविÖथत राहÁयासाठी साफसफाई करणे, ही आंतåरक ÿेरणाची
आणखी दोन उदाहरणे आहेत.
बाĻ ÿेरणा Ìहणजे जेÓहा एखाīा Óयĉìचे वतªन एखाīा बाĻ घटकाने ÿभािवत होते, जे
Âयांना ब±ीस िमळिवÁया¸या िकंवा नकाराÂमक पåरणाम टाळÁया¸या आशेने काहीतरी
करÁयास ÿोÂसािहत करते. येथे अनेक उदाहरणे आहेत:
• पाठ्यपुÖतक वाचून परी±ेची तयारी करणे.
• वजन कमी करÁयाचे ÿिश±ण घेणे.
• िवøì बोनस िमळिवÁयासाठी अिधकिधक िवøì करणे.
५.५ सारांश • मानवी संबंधांची चळवळ ही वै²ािनक ÓयवÖथापना¸या ŀĶीकोनातून एक परÖपर
िवरोधी मुĥा आहे, जो कमªचाöयांची वैयिĉक उÂपादकता आिण उÂपÆन इĶतम
करÁयावर आिण ÓयवÖथापन आिण कामगारांमधील मानिसक आिण शारीåरक कायª
वेगळे करÁयावर भर देतो.
• संÖथा ही एक सामािजक रचना आहे, ºयामÅये अनेक परÖपरसंबंिधत घटक आहेत.
• एक चांगला ÓयवÖथापक अिधकार ÿदान करतो, आिण काय¥ पूणª करÁयासाठी
इतरांवर अवलंबून असतो.
• पåरवतªनवादी नेतृÂव शैलीमÅये नेता Âया¸या ÿभावशाली चैतÆयशĉì आिण
उÂसाहाचा वापर क łन Âया¸या अनुयायांना संÖथे¸या फायīासाठी कायª करÁयास
ÿेåरत करतो. munotes.in

Page 66

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
66 • ÿेरणा ही एक मनोवै²ािनक ÿिøया आहे, ºयामÅये एखादी Óयĉì सुŁवातीपासून
शेवटपय«त िविशĶ कायª िकंवा िøयाकलापां¸या ÿितसादात कायª करते िकंवा वागते.
• माÖलो¸या वरील गर ज पदानुøम िसĦांतानुसार मानवी गरजा सवाªत कमी ते सवō¸च
øमाने मांडÐया जातात.
• आंतåरक ÿेरणा एखाīा Óयĉì¸या वतªनाचा संदभª देते, जे काहीतरी करÁया¸या
आंतåरक इ¸छेने ÿेåरत होते.
५.६ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे:
१. मानवी संबंधांची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. नेतृÂव या शÊदाची Óया´या करा.
३. Óयवहार नेतृÂव यावर टीप िलहा.
४. पåरवतªनाÂमक नेतृÂव या शÊदाचे वणªन करा.
५. ÿेरणा शÊद ÖपĶ करा.
दीघª उ°रे:
१. मानवी संबंधांचे महßव काय आहे ?
२. मॅकúेगर¸या िसĦांत ए³स आिण िसĦांत वाय वर टीप िलहा.
३. Óयवहार नेतृÂव आिण पåरवतªनाÂमक नेतृÂव मधील फरक काय आहे?
४. माÖलो¸या गरज पदानुøम िसĦांताचे ÖपĶीकरण करा.
५. िपंकचा ÿेरणा िसĦांत हा शÊद ÖपĶ करा.
ब. एकािधक िनवडी ÿij:
१. कोणती ÿेरणा एखाīा Óयĉì¸या वतªनाचा संदभª देते, जे काहीतरी करÁयाची ____
इ¸छा असते?
a) आंतåरक
b) बाĻ
c) औपचाåरक
d) अनौपचाåरक munotes.in

Page 67

मानवी संबंध
67 २. मानवा¸या सवाªत मूलभूत आिण सवाªत कमी दजाª¸या इ¸छा कोणÂया आहेत?
a) शारीåरक गरजा
b) सामािजक गरजा
c) आदराची गरज
d) सुरि±तता गरजा
३. कोणता िसĦांत गृहीत धरतो कì, बहòसं´य Óयĉì महÂवाकां±ी नाहीत, जबाबदार होऊ
इि¸छत नाहीत, आिण िनद¥िशत होÁयास ÿाधाÆय देतात?
a) िसĦांत ए
b) िसĦांत झेड
c) िसĦांत वाय
d) िसĦांत ए³स
४. जेÓहा एखाīा Óयĉì¸या वतªनावर एखाīा बाĻ घटकाचा ÿभाव पडतो, जो Âयांना
ब±ीस िमळिवÁया¸या आशेने काहीतरी करÁयास ÿोÂसािहत करतो, तेÓहा कोणती ÿेरणा
दशªवते?
a) औपचाåरक
b) बाĻ
c) आंतåरक
d) अनौपचाåरक
५. कोणते नेतृÂव ही एक नेतृÂव शैली आहे, ºयामÅये नेÂयाची उिĥĶे आिण Åयेय
पूवªिनधाªåरत असतात आिण नेता आपÐया अनुयायांना पुरÖकार आिण िश±ेĬारे ÿेåरत
करतो?
a) पåरवतªनशील
b) ÿेरक
c) Óयवहार
d) चांगली पĦत
उ°रे: १- a, २- a, ३- d, ४- b,५- a
munotes.in

Page 68

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
68 क. åरकाÌया जागा भरा:
१. वतªनाला चालना देणाö या, िनद¥िशत करणाö या आिण िटकवून ठेवणाö या शĉéचा समूह
…………… Ìहणून ओळखला जातो.
२. ……………… ने ÿेरणेचा माÖलोचा गरज पदानुøम िसĦांत िवकिसत केला.
३. माणूस Ìहणजे ………………. ÿाणी.
४. ……………….. Ìहणजे इतरां¸या कृतéवर ÿभाव टाकÁयाची ±मता.
५. ………………. संÖथांमधील लोकांना संघकायª िवकिसत करÁयासाठी ÿेåरत
करतात, जे Âयांचे उिĥĶ ÿभावीपणे पूणª करतात आिण संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय
करतात.
उ°रे:
१- ÿेरणा, २- अāाहम एच. माÖलो , ३- सामािजक, ४- नेतृÂव, ५- मानवी संबंध
ड. खालील वा³य सÂय/असÂय आहे का ते सांगा:
१ . नेतृÂव Ìहणजे इतरां¸या कृतéवर ÿभाव टाकÁयाची ±मता.
२. ÓयवहाराÂमक नेतृÂव शैली औपचाåरक ŀĶीकोन धारण करते आिण शĉìचा ąोत
Ìहणून नेÂया¸या अिधकाराचा आिण कतªÓयाचा उपयोग करते.
३. ÿेरणा ही एक मनोवै²ािनक ÿिøया आहे, ºयामÅये एखादी Óयĉì सुŁवातीपासून
शेवटपय«त िविशĶ कायª िकंवा िøयाकलापां¸या ÿितसादात कृती करते िकंवा वागते.
४. ÓयवहाराÂमक नेतृÂव शैलीमÅये नेता Âया¸या ÿभावशाली चैतÆयशĉì आिण
उÂसाहाचा वापर कłन Âया¸या अनुयायांना संÖथे¸या फायīासाठी कायª करÁयास
ÿेåरत करतो.
५. अपे±ा हा िवĵास आहे कì, अिधक ÿयÂन केÐयाने लहान पåरणाम िमळतील.
उ°रे :
सÂय: १ आिण ३.
असÂय: २, ४ आिण ५.
५.७ संदभª पाठ्यपुÖतके:
 मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज munotes.in

Page 69

मानवी संबंध
69  रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
 गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
 ÿवीण दुराई, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन
 रमण ÿीत, Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
 Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
 आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
 राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
 गॅरी डेÖलर, फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****






munotes.in

Page 70

70 ६
कमªचारी मनोधैयª
घटक संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ कमªचारी मनोधैयª
६.३ कमªचाöयांचे मनोधैयª, भाविनक आिण आÅयािÂमक गुणांक मापन
६.४ कमªचारी तøार
६.५ कमªचारी कÐयाणकारी, आरोµय आिण सुरि±तता उपाय
६.६ सारांश
६.७ ÖवाÅयाय
६.८ संदभª
६.० उिĥĶे • कमªचाöयां¸या मनोधैयाªवर चचाª करणे
• कमªचाöयांचे मनोधैयª, भाविनक गुणांक आिण आÅयािÂमक गुणांक यांचे मापन समजून
घेणे
• कमªचाöयां¸या तøारéबĥल ÖपĶीकरण देणे
• संभाÓय मूÐयांकन समजून घेणे
• कमªचारी कÐयाण उपाय आिण आरोµय आिण सुर±ा उपायांवर चचाª करणे
६.१ ÿÖतावना अंतगªत मानवी संसाधनांबĥल (Ìहणजे कमªचारी) तपशीलवार नŌदी ठेवणे हे ÓयवÖथापकांना
चांगले िनणªय घेÁयास मदत करते, िवशेषत: थेट भरती िवŁĦ पदोÆनती, बदली िवŁĦ
कमªचारी ठेऊन घेणे, कमªचारी कपात िवŁĦ कमªचारी ठेऊन घेणे; मानवी संबंधांवर Âयाचा
संभाÓय ÿभाव यां¸या ÿकाशात खचª-कपात कायªøमाची उपयुĉता आिण अथªसंकÐपीय
िनयंýणाचा मानवी संबंध आिण संÖथाÂमक कायªÿदशªवर होणारा पåरणाम इÂयादी.
६.२ कमªचारी मनोधैयª कमªचारी मनोधैयª हे एक गुणाÂमक मोजमाप आहे जे उÂपादकतेवर ल±णीय पåरणाम करते.
उÂपादकता उ¸च पातळी¸या मनोधैयाªने वाढते. अथाªत, उÂपादन±मतेवर पåरणाम करणारे munotes.in

Page 71

कमªचारी मनोधैयª
71 इतरही घटक आहेत, परंतु कंपनीमÅये कमªचाöयांचे उ¸च पातळीवरील मनोधैयª Âयांना
लि±त पåरणाम साÅय करÁया स मदत कł शकते. कंपÆया Ļाचे मोजमाप िविवध मागा«नी
करतात, परंतु वतªमान समाधानाची पातळी िनिIJत करÁयासाठी सव¥±णे आिण कायªÿदशªन
मूÐयमापन यांचा सामाÆयतः वापर केला जातो.
संÖथेतील ÿÂयेक ÓयवÖथापकाने कायª संघाचे मनोधैयª सुधारÁयासाठी ÿयÂन केले
पािहजेत; आिण संÖथे¸या सवō¸च नेतृÂवाने देखील उÂपादकता वाढवÁयासाठी कमªचाöयांचे
मनोधैयª वाढवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. जेÓहा मनोधैयª कमी होते, तेÓहा समÖयेचे मूळ
शोधÁयासाठी आिण Âयाचे िनराकरण करÁयासाठी उपाय शोधÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.
मोबदला, कायª-पयाªवरण, आरोµय, कामा¸या िठकाणी सुरि±तता, रोजगार िवकासा¸या
संधी, ÓयवÖथापकाची वृ°ी, ÿिश±ण आिण ²ान -िवकासा¸या संधी, या सवा«चा मनोधैयाª
वर पåरणाम होऊ शकतो.
Óया´या: िÉलÈपो मनोधैयाª चे वणªन असे करतो -“Óयĉì आिण गटांची मानिसक िÖथती
िकंवा वृ°ी जे सहकायª करÁयाची Âयांची इ¸छा ठरवते. चांगÐया मनोधैयाªचा पुरावा
कमªचाöयांचा उÂसाह, िनयम आिण आदेशांसह ऐि¸छक पुĶी आिण संÖथे¸या उिĥĶां¸या
पूतªतेसाठी इतरांशी सहकायª करÁयाची इ¸छा याĬारे िदसून येते. कमकुवत मनोधैयª हे
आडमुठेपणा, अवहेलना, िनŁÂसाहाची भावना आिण कायª, कंपनी आिण सहयोगी
यां¸याबĥल नापसंती दशªवते."
योडर¸या शÊदात, “मनोधैयª ही एक भावना आहे, काही ÿमाणात संघभावना, उÂसाह िकंवा
जोम यां¸याशी संबंिधत आहे. कामगारां¸या गटासाठी, या शÊदा¸या ÿचिलत वापरानुसार
'मनोधैयª' Ìहणजे, सदÖयांना पुसटपणे उमगलेले, कामा¸या िठकाणचा पैलु, पåरिÖथती
िकंवा वातावरण असते."
६.२.१ मनोधैयाªवर पåरणाम करणारे घटक:
कमªचाöयांचे मनोधैयª ही एक गुंतागुंतीची घटना आहे, जी िविवध पåरिÖथतéनी ÿभािवत
होते. मॅकफारलँड हे ÿिसĦ लेखक आहेत. āॅडशॉ आिण øुगमन हे युनायटेड Öटेट्समधील
सवाªत ÿिसĦ अथªत² आहेत. मनोधैयª ठरवÁयासाठी वेगवेगळी मानके ठरवÁयाचे ®ेय रॉच
आिण ऍपल Óहाईट Ļांना जाते.
या सवª वगêकरणांवर आधाåरत मनोधैयाªची पातळी ठरवÁयाचे खालील मु´य घटक आहेत:
संघटना:
कमªचाöयांचे मनोधैयª ठरवणारी संÖथा Öवतःच ÿाथिमक घटक आहे. कामगारां¸या Âयां¸या
नोकöयांबĥल¸या ŀिĶकोनाचा संÖथेवर ÿभाव पडतो. कंपनीबĥल¸या Âयां¸या भावना
ित¸या सावªजिनक ÿितķेला चांगला िकंवा वाईट आकार देऊ शकतात.
कामाचे Öवłप:
कमªचाöयाने करÁयास अपेि±त असलेÐया कामा¸या Öवłपाचा Âयाचा नोकरीकडे
पाहÁयाचा ŀिĶकोन आिण मनोधैयª यावर पåरणाम होतो. जर कमªचाöयाने नेहमीची िकंवा munotes.in

Page 72

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
72 एका िविशĶ Öवłपाचीच कामे करणे अपेि±त असेल तर Âयाला कंटाळवाणे िकंवा एकाकì
पडÐयासारखे वाटू शकते. एकाच कामाची वारंवार पुनरावृ°ी केÐयाने कमªचाöयांची कामाची
पåरिÖथती अिधक वाईट होऊ शकते. दुसरी समÖया Ìहणजे संÖथेची िवशाल,
Óयिĉिनरपे± रचना. जेÓहा एखाīा कमªचाöयाला असे वाटते कì, तो एखाīा Óयĉìऐवजी
मशीनमÅये असलेÐया एका िगयरÿमाणे आहे, तेÓहा Âयाचे मनोधैयª घसरते. सामुदाियक
Åयेये नीट समजून न घेतÐयामुळे देखील मनोधैयª ÿभािवत होऊ शकते. मनोधैयª कमी
होÁयास हातभार लावणारा आणखी एक पैलू Ìहणजे जुळवणी कायªयंýणेचा िनरंतर वेग.
समाधानाची पातळी:
मनोधैयाªचा आणखी एक घटक Ìहणजे कमªचाöयाची Âया¸या िकंवा ित¸या रोजगाराबाबतची
समाधानाची पातळी. रोजगाराचे घटक आिण Âयांनी िदलेले समाधान ÿितकूल िदसÁयापे±ा
अनुकूल असÐयाचे िदसÐयास कमªचाöयांचे मनोधैयª उंचावले जाईल. नोकरी¸या पैलूंमÅये
ÿगती¸या संधी, नोकरीची सुरि±तता, नोकरीची िÖथरता , काम िशकÁया¸या आिण Âया¸या
Öवत:¸या कÐपना लागू करÁया¸या संधी, मोबदला, कामाची पåरिÖथती , ओळख, सहकमê
सहकायª, गट संबंध इÂयादी गोĶéचा समावेश होतो.
पयªवे±णाची पातळी:
कमªचाöयाचे मनोधैयª Âयाला िकंवा ितला िमळालेÐया पयªवे±णा¸या पातळीवर खूप ÿभािवत
करते. िचंताजनकåरÂया मोठ्या ÿमाणात मनुÕयबळ आवकजवक अपुरे नेतृÂव दशªवते.
दुसरीकडे, कमªचाöयांना Âयां¸या कामात Öवाय°ता िदÐयास Âयांचे मनोधैयª मजबूत होऊ
शकते.
Öवतःची संकÐपना:
कमªचाöयांची Öवत:ची धारणा काय आहे? या ÿijा¸या उ°रामुळे संघटनाÂमक
वातावरणाकडे कमªचाöयांचे ŀिĶकोन ÿभािवत होतात. कमªचाö याने Öवतःला कसे पाहावे हे
महßवाचे असते. आÂमिवĵास नसलेÐया िकंवा वाईट शारीåरक िकंवा मानिसक आरोµयाने
úÖत असलेÐया Óयĉéशी तुलना केÐयास, खूप आÂमिवĵास असलेÐया िकंवा चांगले
मानिसक आिण शारीåरक आरोµय लाभलेÐया लोकांचे मनोधैयª बरेचदा उ¸च असते.
ब±ीस यंýणे बĥल कामगारांची धारणा:
भूतकाळातील बि±से आिण ब±ीसां¸या भिवÕयातील संधéबĥल कमªचाöयांचा ŀिĶकोन
Âयां¸या मनोधैयाªवर महßवपूणª ÿभाव पाडतो. पुरÖकार योµय आिण समाधानकारक
असÐयाचे समजÐयास कमªचाöयांचे मनोधैयª उंचावेल. िशवाय, भिवÕयातील बि±से आिण
संधी ताठर असÐयास, मनोधैयª कमी असेल, तर याउलट अशी पåरिÖथती ºयामÅये
कमªचारी पुढे येऊ घातलेÐया पुरÖकारांमÅये पूतªता आिण ÿाĮी¸या संधी शकत असेल तर
साहिजकच Âयाचे मनोधैयª उंचावते.

munotes.in

Page 73

कमªचारी मनोधैयª
73 कमªचाöयाचे वय:
अËयासानुसार, वय आिण मनोधैयª यांचा अतूट संबंध आहे. जेÓहा इतर सवª घटक समान
असतात, तेÓहा वृĦ कमªचाöयांचे मनोधैयª जाÖत असते. याचे कारण असे कì, वृĦ
कामगारांपे±ा तŁण कामगार वाढÂया अपे±ांमुळे असमाधानी असÁयाची श³यता असते. जे
कमªचारी वृĦ आहेत, Âयां¸याकडे अिधक िÖथरता असते, जी Âयां¸यातील पåरप³वता
आिण Âयांचा कामाÿती असणारा ÿामािणक ŀिĶकोन यातून येते. अिधक सुसंगतता, कमी
अनुपिÖथती, िसĦ झालेÐया सातÂयपूणª कामा¸या सवयी, कतªÓय आिण वचनबĦतेची
भावना आिण बाĻ घटकांचा ÿभाव होÁयाची कमी ÿवृ°ी हे आणखी काही गुण जुÆया
कमªचाöयांमÅये िदसून येतात.
कमªचाöयाची शै±िणक पातळी:
अËयासानुसार, कमªचाöयाची शै±िणक पदवी आिण मनोधैयª यांचा परÖपर िवरोधी संबंध
असतो. एखाīाची शै±िणक पदवी जसजशी वाढते तसतसे नोकरीतील समाधान कमी होत
जाते. अिधकिधक उ¸च शै±िणक पाýतेमुळे जाÖतीत जाÖत मोठ्या पदाची अिभलाषा
वाढत जाते; आिण िततकेच Âयाचे असमाधान वाढत जाते.
कमªचाöयाची Óयावसाियक पातळी:
कमªचाöया¸या मनोधैयाªची पातळी Âया¸या Óयवसायामुळे देखील ÿभािवत होते.
संघटनाÂमक संरचनेत कमªचाöयाचे Öथान िजतके उ¸च असेल िततके Âयाचे मनोधैयª
जाÖत असते. पदानुøमा¸या सवाªत खाल¸या Öतरावर असलेले लोक मनोधैयाª¸या
बाबतीत सहसा िखÆन असतात कारण ते Âयां¸या Öवतः¸या कतृªÂवाची तुलना इतरांशी
करतात.
कमªचाöयाचे नोकरीबाहेरील आयुÕय:
कमªचाöयाचे कुटुंब आिण सहकाöयांशी असलेÐया नातेसंबंधाचा नोकरीवर असताना Âया¸या
वागणुकìवर आिण वृ°ीवर पåरणाम होतो. उदाहरणाथª Âया¸या कामाबाहेरील िøया, जसे
कì Âयाचे कौटुंिबक जीवन चांगले आहे कì नाही, तो जाÖत मī पान करतो कì नाही ,
इÂयादी. औपचाåरक आिण अनौपचाåरक गटा¸या अपे±ा आिण पåरणामांचा कमªचाöयां¸या
मनोधैयाªवर मोठा ÿभाव पडतो.
६.३ कमªचाöयांचे मनोधैयª, भाविनक आिण आÅयािÂमक गुणांक मापन कमªचाöयांचे मनोधैयª Ìहणजे कमªचाö याची Âया¸या िकंवा ित¸या रोजगारा¸या आिण
सÅया¸या कामा¸या पåरिÖथती¸या बाबतीत असलेली समाधानाची पातळी. हे एक साधन
आहे जे कामा¸या िठकाणी कमªचाöयां¸या ÿेरणेचे मूÐयांकन करते.
कमªचारी मनोधैयª हे एक गुणाÂमक मोजमाप आहे, जे उÂपादकतेवर ल±णीय पåरणाम करते.
उÂपादकता उ¸च पातळी ¸या मनोधैयाªने वाढते. अथाªत, उÂपादन±मतेवर पåरणाम करणारे
इतरही घटक आहेत, परंतु कंपनीमÅये कमªचाöयांचे उ¸च पातळीवरील मनोधैयª Âयांना मोठे
पåरणाम साÅय करÁया स मदत कł शकते. कंपÆया Ļाचे मोजमाप िविवध मागा«नी करतात, munotes.in

Page 74

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
74 परंतु वतªमान समाधानाची पातळी िनिIJत करÁयासाठी सव¥±णे आिण कायªÿदशªन
मूÐयमापन यांचा सामाÆयतः वापर केला जातो.
भाविनक बुिĦम°ा गुणांक (इ³यू) Ìहणजे तणाव कमी करÁयासाठी, ÿभावीपणे संवाद
साधÁयासाठी, इतरांबाबत सहानुभूती बाळगÁयासाठी, अडथÑयांवर मात करÁयासाठी
आिण संघषª दूर करÁयासाठी रचनाÂमक मागाªने Öवतः¸या भावना ओळखÁयाची,
वापरÁयाची आिण िनयंिýत करÁयाची ±मता. भाविनक बुिĦम°ा ÿभावी नातेसंबंध,
शै±िणक आिण Óयावसाियक यश आिण रोजगार आिण वैयिĉक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
मदत करते. हे कमªचाöयास भावनांशी जोडÁयास, हेतू कृतीत आणÁयास आिण Âयासाठी
सवाªत महßवाचे काय आहे, याबĥल िववेकì िनणªय घेÁयास मदत कł शकते.
भाविनक गुणांक:
अिलकड¸या वषा«त, "भाविनक गुणांक " हा शÊद लोकिÿय झाला आहे. वारंवार असा
युिĉवाद केला जातो, कì यशÖवी होÁयासाठी , ÓयवÖथापकाकडे उ¸च सं²ानाÂमक गुणांक
तसेच भाविनक बुिĦम°ा असणे आवÔयक आहे. हे िसĦ झाले आहे कì, एखाīा संÖथेची
कायª±मता ÓयवÖथापकां¸या कायª±मतेĬारे िनधाªåरत केली जाते.
ÿेम, Ĭेष, राग आिण आनंद ही मानवी भावनांची उदाहरणे आहेत. कोणतीही पåरिÖथती
शांतपणे हाताळÁयासाठी ÓयवÖथापकाने काही ÿमाणात या भावनांवर िनयंýण ठेवÁयास
स±म असणे आवÔयक आहे. भाविनक गुणांक हे एक मोजमाप आहे, जे एखाīा Óयĉì¸या
भावनांवर िनयंýण ठेवÁया¸या ±मतेचे मूÐयांकन करते.
गोलेमन यां¸या मते, 'भाविनक बुिĦम°ेची Óया´या कौशÐये िकंवा ±मतांचा एक संच अशी
केली जाते, जी मानवी संसाधन Óयावसाियक, ÓयवÖथापक आिण कामा¸या जगातील
कोणालाही भाविनक कौशÐये पåरभािषत करÁयासाठी, मोजÁयासाठी आिण िवकिसत
करÁयासाठी एक सवªसमावेशक साधन ÿदान करते'.
भाविनक बुिĦम°ेची Óया´या Öवतःला ÿेåरत करÁयासाठी आिण आपÐया सामािजक
संबंधांमÅये भावनांचे ÿभावीपणे ÓयवÖथापन करÁयासाठी आपÐया Öवतः¸या आिण
इतरां¸या भावना समजून घेÁयाची ±मता Ìहणून देखील केली जाते.
भाविनक बुिĦम°ेवर पåरणाम करणारे घटक:
डॅिनयल गोलेमन यांनी भाविनक ±मतांचा एक संच Öथािपत केला, जो Âयां¸या भाविनक
बुिĦम°े¸या आधारे लोकांचे वगêकरण करतो:
१. Öव-जागłकता:
एखाīाने Öवत:¸या भावना, सामÃयª, दोष आिण आÂमिवĵास यांचे आकलन करÁयाची
±मता.

munotes.in

Page 75

कमªचारी मनोधैयª
75 २. Öव-ÓयवÖथापन:
Öव-िनयंýण, लविचकता, कतृªÂव, अिभमुखता आिण पुढाकार हे सवª गुण आहेत, जे
एखाīाचे हेतू ÿभावीपणे ÓयवÖथािपत करÁयासाठी आिण एखाīा¸या वतªनाचे िनयमन
करÁयासाठी वापरले जाऊ शकतात.
३. सामािजक जागłकता:
इतर लोक काय बोलत आहेत, आिण Âयांना काय वाटत आहे; आिण ते तसे का वागतात
आिण Âयांना तसे का वाटते हे समजून घेÁयाची ±मता होय.
४. सामािजक ±मता :
अशा ÿकारे कायª करÁयाची ±मता ºयायोगे इतरांकडून अपेि±त पåरणाम िमळू शकतात,
आिण वैयिĉक उिĥĶे साÅय कł शकतात, तसेच इतरांना िवकिसत करÁयाची, नेतृÂव
करÁयाची, संघषª हाताळÁयाची आिण कायª संघात काम करÁयाची ±मता होय.
आÅयािÂमक गुणांक:
आपला बौिĦक गुणांक (आइ³यू) आिण भाविनक गुणांक (इ³यू) यांची बेरीज Ìहणजे
आपला आÅयािÂमक गुणांक (एस³यू) (इ³यू) आहे. आिण खालीलÿमाणे गिणतीयåरÂया
पåरभािषत केले जाऊ शकते:
आÅयािÂमक गुणांक (एस³यू) = बौिĦक गुणांक (आइ³यू) + भाविनक गुणांक (इ³यू).
थोड³यात, सवª मानव हे आÅयािÂमक ÿाणी आहेत.
आÅयािÂमक गुणांकावर पåरणाम करणारे घटक
१. शांततेची भावना िवकिसत करा:
तुमचा आÂमा अिÖतÂवा¸या अिधक नाजूक पातळीवर राहतो. तुम¸या आÂÌयाशी संपकª
साधÁयासाठी, तुÌही बाहेरील जगा¸या सवª गŌधळ आिण हालचालéपासून दूर राहóन तुमचे
मन शांत ठेवÁयासाठी जागा िदली पािहजे.
२. तुमची Öव-जागłकता वाढवा:
यामÅये तुम¸या आÂÌयाशी खöया अथाªने संपकª साधणे, तुम¸या आंतåरक जगाबĥल िशकणे
आिण तुम¸या आÂÌया¸या Åयेयाशी सुसंगत जीवन जगणे आवÔयक आहे.
३. तुमचा उĥेश हेतूपूवªक जगा:
तुÌही जे काही करता Âयामागे हेतू असतो. ही तुमची वैयिĉक िदशादशªक ÓयवÖथा आहे.
तुÌहाला काय साÅय करायचे आहे आिण ते तुम¸यासाठी का महßवाचे आहे, हे जाणून घेणे
तुÌहाला ÿेåरत करेल आिण तुमचे िवचार िनद¥िशत करतील.
munotes.in

Page 76

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
76 ४. ÿÂयेक गोĶ एकमेकांशी जोडलेली आहे हे ओळखा:
सृĶीतील ÿÂयेक गोĶ आिÁवक Öतरावर गुंतलेली आहे; आिण आपण जे काही िवचार
करतो, आिण Ìहणतो Âयाचा ÿभाव आपÐया सभोवताल¸या पåरिÖथतीवर पडतो.
६.४ कमªचारी तøार ÿÂयेक कमªचाöया¸या काही अपे±ा असतात, ºया कंपनीसाठी तो काम करतो Âया कंपनीने
Âया अपे±ा पूणª केÐया पािहजेत, असा Âयाचा िवĵास असतो. जेÓहा एखादी संÖथा हे
करÁयात अपयशी ठरते, तेÓहा कमªचाöयामÅये असंतोष िकंवा असंतोषाची भावना िनमाªण
होते; आिण जेÓहा एखाīा कमªचाöयाला संÖथेमÅये काहीतरी अÆयायकारक असÐयाचा
िवĵास वाटतो , तेÓहा Âयाला तøार असÐयाचे Ìहटले जाते. यामुळे कमªचारी अशांतता
िनमाªण होते, ºयामुळे कामगारांची कायª±मता कमी होते, आिण शेवटी संÖथे¸या वाढीस
अडथळा िनमाªण होतो. या मुळेच, मानव संसाधनांनी कमªचारी समÖया ओळखÁयासाठी
आिण Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी अनेक धोरणे िवकिसत केली आहेत.
६.४.१ कमªचाöयां¸या तøारीची कारणे:
िविवध पåरिÖथतéमुळे कमªचारी कामावर नाखूष आिण असमाधानी असू शकतो. ते िचंतेचे
कारण बनतात, ºयामुळे कमªचारी कमी होतात. तøारीची काही कारणे खाली िदली आहेत:
१. अपुरे वेतन आिण बोनस:
जेÓहा कामगारांना Âयां¸या कठोर पåर®मासाठी Öवीकायª ÿमाणात वेतन आिण बोनस िदले
जात नाहीत िकंवा जेÓहा Âयाच ÿयÂनांसाठी समान वेतन िदले जात नाही; तेÓहा तøार
उĩवू शकते.
२. अश³य आिण तकªहीन उिĥĶे आिण मानके:
ÓयवÖथापकìय उिĥĶे सहसा इतकì अवाÖतव असतात कì, ती साÅय करणे अश³य
असते. उिĥĶ पूणª करÁयासाठी, कामगारांवर मोठ्या ÿमाणावर ताण आिण दबाव येतो,
ºयामुळे कमªचारी असंतोष िनमाªण होतो.
३. कामाची कठीण पåरिÖथती :
कामा¸या पåरिÖथतीचा कमªचाöयां¸या समाधाना¸या Öतरावर महßवपूणª ÿभाव पडतो.
कामकाजाची खराब पåरिÖथती , साधने आिण पुरेशा यंýसामúीचा अभाव आिण इतर
कारणांमुळे कमªचाöयांचा असंतोष िनमाªण होतो.
४. अपुöया आरोµय आिण सुरि±तता सेवा:
नफा वाढवÁयावर ल± क¤िþत करणाö या कंपÆया Âयां¸या कमªचाöयांचे आरोµय आिण
सुरि±तता धो³यात आणतात. अÖव¸छ कामाची जागा, अपुरी सुर±ा पåरिÖथती आिण
इतर घटक कमªचाöयांना कामावर न येÁयास ÿवृ° करतात. munotes.in

Page 77

कमªचारी मनोधैयª
77 ६.४.२ तøार िनवारणाची ÿिøया :
तøार िनवारण ÿिøया ही मतभेद सोडवÁया¸या उĥेशाने कमªचारी आिण ÓयवÖथापन
यां¸यातील औपचाåरक संवाद आहे. तøार दाखल करÁयाची ÿिøया एका संÖथेकडून
दुसöया संÖथेत बदलते. संघटीत कामा¸या िठकाणी, तøार ÿिøयेमÅये सामाÆयत:
खालील चरणांचा समावेश असतो;
सवªसाधारणपणे, तøार हाताळÁयाची ÿिøया खालीलÿमा णे सहा टÈÈयात िवभागली जाते:
१. ताÂकाळ वåरķाĬारे िनराकरण:
असंतुĶ कमªचारी Âयाची तøार Âया¸या ताÂकाळ वåरķाकडे घेऊन जातो. Âया¸या
अिधकाराने परवानगी िदÐयास, वåरķ योµय उपाययोजना कł शकतात. वåरķांकडे
कारवाई करÁयाचा अिधकार नसÐयास , तो समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी आवÔयक
कारवाई करÁयासाठी उ¸च अिधकाया«कडून अिधकृतता मागू शकतो.
बहòतेक ÿकरणांमÅये, तøारीचा पåरचय िदÐयानंतर ४८ तासांत Âयाचे िनराकरण केले
जाईल. जेÓहा कमªचारी वåरķां¸या कृतीवर आनंदी असतो, तेÓहा तøार संपते. जर तो
पिहÐया टÈÈयावर समाधानी नसेल तर तो दुसöया टÈÈयावर जाऊ शकतो.
२. िवभाग ÿमुखास सादर करा:
नामिनद¥िशत Óयĉìने िनिदªĶ वेळेत ÿितसाद न िदÐयास िकंवा पीिडत Óयĉì िनणªयावर
नाराज असÐयास , तो िवभागीय ÿमुखांशी संपकª साधू शकतो, ºयांनी तीन िदवसांत उ°र
देणे अपेि±त आहे.
३. तøार सिमती:
िवभागीय ÿमुखांचा ÿितसाद असमाधानकारक असÐयास, नाराज Óयĉì तøार सिमतीकडे
जाऊ शकते, ºयाकडे िशफारस करÁयासाठी तीन िदवस असतात.
४. पुनरावृ°ीचे आवाहन:
ÓयवÖथापनाचा िनणªय पीिडत कमªचाöयाला ३ िदवसां¸या आत कळवला नाही िकंवा
ÓयवÖथापनाचा िनणªय असमाधानकारक असÐयास, कमªचाöयाला ÓयवÖथापनाकडून
पुनरावृ°ीची िवनंती करÁयाचा अिधकार आहे. कमªचाö याची पुनरावृ°ीची िवनंती
िमळाÐयानंतर ७ िदवसां¸या आत, ÓयवÖथापन Âयांचे िनणªय तपासू शकते आिण
कमªचाö याला Âयाचा िनणªय जाहीर कł शकते.
५. ऐि¸छक लवाद :
जर Óयिथत प± ÓयवÖथापना¸या िनणªयावर समाधानी नसेल, तर तøार Öवैि¸छक
लवादाकडे आणली जाऊ शकते. ÓयवÖथापन आिण कामगार संघटना यां¸यातील परÖपर
संवादानंतर लवादाची िनवड केली जाते. दोÆही प±, Ìहणजे ÓयवÖथापन आिण कमªचारी,
लवादाचा िनणªय दोÆही बाजूंना बंधनकारक असेल, यावर सहमत होऊ शकतात. munotes.in

Page 78

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
78 ६. अंितम िनणªय:
लवाद तøारीची तसेच आधी¸या िनणªयांची तपासणी करतो. पåरिÖथतीवर चचाª
करÁयासाठी तो ÓयवÖथापन आिण कमªचारी संघटनेची भेट घेईल. शेवटी, लवाद एक
िनणªय जारी करतो जो सामाÆयतः अंितम असतो आिण दोÆही प±ांना बंधनकारक असतो.
गैरसमज दूर कłन िकंवा साÅया संवादाने अनेक तøारी तातडीने सोडवता येतात. तøार
ÿिøया या पåरिÖथतीत वेळ, पैसा आिण प±ांचे नाते वाचवते. जे थेट गुंतलेले आहेत
Âयां¸याĬारे ÿकरण हाताळणे देखील फायदेशीर आहे, कारण उ¸च Öतरावरील ते लोक
इतरांपे±ा पåरिÖथतीबĥल अिधक जाणकार असतात.
६.५ कमªचारी कÐयाणकारी, आरोµय आिण सुरि±तता उपाय जरी अनेक Óयĉì Âयांचा बराचसा वेळ कामावर घालवत असले, तरी Âयांचे कामाचे
वातावरण हे िनरोगी जीवनशैलीसाठी नेहमीच अनुकूल असेल असे नाही. तणाव, ताण,
मानिसक आिण मनोवै²ािनक समÖया, खराब कामाची वाईट पåरिÖथती , कामाचे जाÖत
तास, खराब वायुवीजन, Öव¸छतािवषयक पåरिÖथती , कुपोषण आिण इतर कारणांमुळे
Âयां¸या आरोµयाला हानी पोहोचत असते. एकìकडे, कामा¸या िठकाणी कायª±मता तेÓहाच
श³य असते जेÓहा एखादी Óयĉì िनरोगी असते; दुसरीकडे, उīोगांमुळे लोक काही
धो³यां¸या संपकाªत येतात ºयाचा Âयां¸या आरोµयावर नकाराÂमक पåरणाम होतो. उ¸च
अनुपिÖथती आिण उलाढाल, औīोिगक असंतोष आिण अनुशासनहीनता, खराब
कायªÿदशªन आिण कमी उÂपादकता ही सवª आजारी आरोµयाची ल±णे आहेत. ि³लĶ
यांिýकì, कायªची िकचकट आवÔयकता आिण जलद गतीने चालणारी कायªयंýणा ही
आधुिनक उīोगाची वैिशĶ्ये आहेत. या सवा«चा सवाªत ल±णीय पåरणाम Ìहणजे
अपघातांमुळे मृÂयूचा धोका वाढणे. हे टाळÁयासाठी, औīोिगक आरोµय कायªøमांसारखे
सुर±ा कायªøम तयार केले गेले आहेत, ºयाचा Óयवसाय आिण कमªचारी दोघांनाही फायदा
होतो.
जागितक आरोµय संघटनेने (डÊÐयूएचओ) आरोµयाची Óया´या "केवळ रोग िकंवा
अशĉपणा नसणे नाही तर संपूणª शारीåरक, मानिसक आिण सामािजक कÐयाणाची िÖथ ती
" अशी केली आहे.
जागितक आरोµय संघटना (डÊÐयूएचओ) Ĭारे पåरभािषत केÐयानुसार "Óयावसाियक
आरोµय हे कामा¸या िठकाणी आरोµय आिण सुरि±तते¸या सवª पैलूंशी संबंिधत आहे आिण
धो³यांचे ÿाथिमक ÿितबंध यावर जोरदार ल± क¤िþत करते."
"औīोिगक आरोµय" हा शÊद सावªजिनक आरोµय आिण ÿितबंधाÂमक औषध ÓयवÖथेचा
संदभª देते जी Óयवसायांना लागू होते.
शारीåरक आरोµय Ìहणजे रोग ÿितबंध, आरोµय संर±ण आिण Óयवसाय संबंधी रोग ÿितबंध.
Óयĉì आिण Âयाचे वातावरण यां¸यातील परÖपर िøया Âयाचे आरोµय ठरवते. आरोµयावर
केवळ कमªचाöयाचाच ÿभाव पडत नाही, तर आजूबाजू¸या वातावरणाचाही पåरणाम होतो. munotes.in

Page 79

कमªचारी मनोधैयª
79 जेÓहा एखादा कामगार शारीåरक आिण मानिसकŀĶ्या िनरोगी असतो, तेÓहा तो अिधक
कायª±मतेने कायª कł शकतो.
कामा¸या िठकाणाहóन तणाव पूणªपणे काढून टाकणे कठीण असले तरी, तणाव िनयंिýत
कłन िकंवा कमी कłन एखादी संÖथा काम करÁयासाठी अिधक उÂपादक आिण
आरोµयदायी िठकाण बनू शकते:
अ. संÖथेसाठी धोरणे:
संÖथा देखील Âयां¸या कमªचाöयांसाठी तणाव ÓयवÖथापनात सिøय असÁयाचे महÂव
अिधकािधक ओळखत आहेत. हा ŀिĶकोन दोन िभÆन युिĉवादांĬारे समिथªत आहे. एक
Ìहणजे, तणावासाठी िकमान काही ÿमाणात संघटना दोषी असÐयाने, ती कमी करÁयासाठी
मदत केली पािहजे. दुसरे Ìहणजे जे कमªचारी कमी धोकादायक तणावाखाली आहेत ते
अिधक उÂपादक असतील. संÖथाÂमक कायªøम आिण आनुषंिगक कायªøम हे तणावाचे
ÓयवÖथापन करÁयात कमªचाöयांना मदत करÁयासाठी दोन मु´य संÖथाÂमक यु³Âया
आहेत.
१. ÿितबंधाÂमक ÓयवÖथापन:
सव¥±ण आिण कमªचारी/गट मुलाखतéचा उपयोग ÿितबंधाÂमक ÓयवÖथापन करÁयासाठी
केला जाऊ शकतो. ÓयवÖथापक जाÖत दबाव िनमाªण करणाöया संभाÓय समÖया शोधू
शकतात आिण ते कमी करÁयासाठी ÿयÂन कł शकतात.
२. उÂपादक संÖकृती राखणे:
एक चांगले संÖथाÂमक वातावरण आिण आनंदी कमªचारी ठेवणे ही एक चांगली सुŁवात
आहे. संÖथा ताण ÓयवÖथापन कायªøम, आरोµय संवधªन कायªøम आिण तणाव कमी
करÁयासाठी इतर ÿकारचे उपøम राबवत आहेत. वाढते नवनवीन Óयवसाय Âयांचे Öवतःचे
कायªøम तयार करत आहेत िकंवा अिÖतÂवात असलेले िवīमान कायªøम Öवीकारत
आहेत. कमªचारी ÖवाÖÃय कायªøम आता बöयाच ÓयवसायांमÅये सामाÆय झाले आहेत. हे
कायªøम कमªचाöयांना Óयायामासाठी ÿोÂसािहत कłन Âया आडून तणावास लàय करतात,
ºयामुळे तणावाची पातळी कमी होते.
३. उिĥĶांनुसार ÓयवÖथापन:
उिĥĶांĬारे ÓयवÖथापन िकंवा तÂसम कायªÿदशªन मूÐयमापन तंý जे कमªचाöयांची उिĥĶे,
भूिमका आिण कतªÓये ओळखते आिण संÿेषण भ³कम करते आिण कमªचाöयां¸या
रोजगारा¸या आवÔयक घटकांमधील अिनिIJतता दूर कłन तणाव कमी कł शकते.
४. भौितक वातावरणाचे ÓयवÖथापन:
भौितक वातावरणातील तणाव कमी करÁयासाठी ÓयवÖथापनाने खालीलपैकì एक िकंवा
दोÆही उपाय योजले पािहजेत. ÿथम, आवाज कमी कłन आिण तापमान ÓयवÖथा पन
सुधारना करणे आिण दुसरे, सुधाåरत सुर±ा उपकरणांĬारे कमªचाöयांचे चांगले संर±ण munotes.in

Page 80

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
80 कłन. तणावाचा ÿभाव कमी करÁयासाठी , योµय कामाचे वातावरण िदले पािहजे, जसे कì
पुरेशी ÿकाश ÓयवÖथा, वायुवीजन सुिवधा, योµय सुर±ा आिण ईतर सुर±ा उपाय आिण
िव®ांती आिण मनोरंजनासाठी सुिवधा.
५. संघटनाÂमक संरचना बदल:
कंपनी¸या संÖकृतीचा उपयोग तणावाचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी देखील केला जाऊ
शकतो. काही संÖथांमÅये, उदाहरणाथª, वेळ काढणे िकंवा सुĘीवर जाणे हे टाळले जाते.
अशा अपे±ांमुळे दीघªकाळात खूप ताण येऊ शकतो. पåरणामी, कंपनीने अशी संÖकृती
िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे, जी काम आिण गैर-कामा¸या िøयाकलापांमÅये
िनरोगी संतुलनास ÿोÂसाहन देते. ÿभावी संवादाचा वापर कłन आिण लविचक मागªदशªक
तßवे Öथािपत कłन तणाव कमी केला जाऊ शकतो.
६. अिधकाराचे िवक¤þीकरण:
अिधकाराचे िवक¤þीकरण हा आणखी एक ŀĶीकोन वापरला जातो, ºयामÅये वåरķांचा
सहभाग कमी करताना किनķ सहकाöयांचा िनणªय ÿिøयेत सिøय सहभाग वाढवणे
आवÔयक आहे.
७. नोकरीचे Öवłप बदलणे:
चांगÐया ÿकारे संरचना केलेÐया नोकöया आिण कामाचे वेळापýक तणाव कमी करÁया स
मदत कł शकतात. अळी-पाळी कायª पĦती, िवशेषतः, कमªचाöयांसाठी ल±णीय समÖया
िनमाªण कł शकतात कारण Âयांनी Âयां¸या झोपे¸या आिण िव®ांती¸या पĦती िनयिमतपणे
सुधारÐया पािहजेत. पåरणामी, तणाव कमी करÁयासाठी संघटनाÂमक ÿयÂनांचे ÿाधाÆय
काम आिण कामा¸या वेळापýकाची रचना यांना असावे. िविशĶ नोकöयांचे Öवłप पुÆहा
संरिचत केÐयाने तणावा¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयास मदत होऊ शकते, Ìहणजे जसे
िक-
• कमªचारी ÿेरणा वाढवणे आिण कमªचाöयांचे मनोधैयª वाढवणे.
• कामाचा अितभार आिण अवभार कमी करणे.
• संघटनांमधून ÿितकूल आिण संभाÓय धोकादायक पैलू काढून टाकणे.
• कामा¸या गुणव°ेचे गुणधमª सुधारणे.
ब) वैयिĉक धोरणे
१. Åयान : अतéिþय Åयान हा एक ÿकारचा Åयान आहे, जो मानिसक आिण शारीåरक
शांतता वाढवतो. Åयानामुळे िचंता कमी होÁयास, कामाची कायª±मता वाढÁयास
आिण कामाचा आनंद वाढÁयास मदत होते.
२. Óयायाम: दौड, खेळ, ÖवाÖÃय कायªøम, सायकिलंग, पोहणे आिण इतर ÿकारचे
Óयायाम हे तणाव कमी करÁयाचे ÖवÖत आिण कायª±म मागª आहेत. हे मानिसक आिण munotes.in

Page 81

कमªचारी मनोधैयª
81 शारीåरक आरोµयासाठी फायदेशीर आहे. अिधक अËयासानुसार, जे सातÂयाने
Óयायाम करतात Âयांना ताण आिण तणाव कमी ÿमाणात असतो, ते अिधक आÂम-
आĵासक असतात आिण अिधक आशावादी असतात. जे लोक िनयिमतपणे Óयायाम
करत नाहीत ते तणावúÖत, दुःखी आिण इतर वाईट पåरणामांना बळी पडÁयाची
श³यता असते.
३. मनोरंजन : आवडता िचýपट पाहóन िकंवा संगीत ऐकून िव®ांती घेणे.
४. तणावांचे ľोत काढून टाकणे: तणावाचे ľोत कधीकधी सहजपणे ओळखले जाऊ
शकतात, जसे कì एक आøमक पयªवे±क, कठोर सहाÍयक कमªचारी, ÿगतीची कमी
संधी इ. पåरणामी, कारण कमी करणे िकंवा दूर करणे हे उिĥĶ असते.
५. सÐला : तणाव ही एक ÿचिलत मानिसक समÖया आहे. समुपदेशक मौÐयवान
अंतŀªĶी आिण तणाव-कमी तंý ÿदान कł शकतात, जे समÖयेचे िनराकरण करÁयास
मदत कł शकतात.
६. आराम : हे तणाव कमी करÁयाचे तंý आहे. तणावाचा सामना करÁयासाठी िव®ांती हे
एक शिĉशाली साधन आहे. िव®ांती िविवध Öवłपात येऊ शकते. िनयिमत सहली
घेणे हा आराम करÁयाचा एक मागª आहे. लोक कामावर असताना देखील आराम कł
शकतात. असे सुचवÁयात आले आहे, उदाहरणाथª, लोक Âयां¸या नेहमी¸या कामा¸या
आठवड्यात िनयिमत िव®ांती घेतात. दररोज अनेक लोक दहा िमिनटे डोळे िमटून
शांत बसतात.
७. वतªनिवषयक Öव-िनयंýण: या पĦतीमÅये Óयĉìने पåरिÖथतीने िनयंिýत होÁयाऐवजी
Öवतःच तणावपूणª पåरिÖथतीवर िनयंýण ठेवणे आवÔयक आहे.
८. जैव ÿितिøया: हे एक तंý आहे ºयामÅये तणावúÖत Óयĉì वैīकìय देखरेखीखाली
डोकेदुखीसार´या तणावा¸या ल±णांवर िनयंýण ठेवÁयास िशकते.
९. वेळ ÓयवÖथापन: जेÓहा तणाव ÓयवÖथापनाचा ÿij येतो तेÓहा वेळ ÓयवÖथापनाची
वारंवार िशफारस केली जाते.
संकÐपना अशी आहे कì जर एखाīा Óयĉìने आपला वेळ ÿभावीपणे ÓयवÖथािपत केला
तर, अनेक दैनंिदन ताण कमी िकंवा दूर केले जाऊ शकतात. Âया िदवशी सकाळी काय
करावे लागेल याची यादी तयार करणे ही वेळ ÓयवÖथापनाची एक लोकिÿय पĦत आहे.
नंतर सूचीतील घटक तीन ®ेणéमÅये िवभागता येतात: आवÔयक काय¥ जी पूणª करणे
आवÔयक आहे, महßवपूणª काय¥ जी पूणª केली पािहजेत आिण वैकिÐपक िकंवा ±ुÐलक काय¥
जी दुसöयाला िदली जाऊ शकतात िकंवा पुढे ढकलली जाऊ शकतात. मग, अथाªतच,
आपण सूचीतील काय¥ सूचीमÅये िदसतील Âया øमाने पूणª करतो. ही पĦत लोकांना
दैनंिदन जीवनात अिधक महßवपूणª काय¥ पूणª करÁयास मदत करते. ही पĦत लोकांना कमी
महßवाची कामे इतरांना सोपवÁयास ÿोÂसािहत करते. munotes.in

Page 82

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
82 कामा¸या िठकाणी ताणतणाव उ°म वेळी ÓयवÖथािपत करणे कठीण आहे, परंतु जेÓहा
बेरोजगारी जाÖत असते, अितåरĉता सवªý पसरलेली असते आिण पदोÆनतीतील Öपधाª
तीĄ असते, तेÓहा कामा¸या िठकाणी तणावाची पातळी गगनाला िभडते. कामा¸या
तणावाची अडचण अशी आहे कì, िचंताúÖत असÁया¸या अÖपĶ अथाª¸या पलीकडे तणाव
ओळखणे बरेचदा कठीण असते. जर तुÌही तणावाचा ąोत ओळखू शकत असाल तर तुÌही
ते िनÕøìय करÁयासाठी आिण तणाव हाताळÁयासाठी कृती कł शकता.
६.६ सारांश • कमªचारी मनोधैयª हे एक गुणाÂमक मोजमाप आहे, जे उÂपादकतेवर ल±णीय पåरणाम
करते. उÂपादकता उ¸च पातळी¸या मनोधैयाªने वाढते.
• कमªचाöयांचे मनोधैयª ही एक गुंतागुंतीची घटना आहे, जी िविवध पåरिÖथतéनी ÿभािवत
होते.
• कमªचाöयाचे मनोधैयª Âयाला िकंवा ितला िमळालेÐया पयªवे±णा¸या पातळीवर खूप
ÿभािवत करते.
• एखाīाची शै±िणक पदवी जसजशी वाढते तसतसे नोकरीतील समाधान कमी होत
जाते. अिधकिधक उ¸च शै±िणक पाýतेमुळे जाÖतीत जाÖत मोठ्या पदाची अिभलाषा
वाढत जाते आिण िततकेच Âयाचे असमाधान वाढत जाते.
• भाविनक बुिĦम°ा गुणांक (इ³यू) Ìहणजे तणाव कमी करÁयासाठी, ÿभावीपणे संवाद
साधÁयासाठी, इतरांबाबत सहानुभूती बाळगÁयासाठी, अडथÑयांवर मात
करÁयासाठी आिण संघषª दूर करÁयासाठी रचनाÂमक मागाªने Öवतः¸या भावना
ओळखÁयाची, वापरÁयाची आिण िनयंिýत करÁयाची ±मता.
• तøार ÿिøया ही मतभेद सोडवÁया¸या उĥेशाने कमªचारी आिण ÓयवÖथापन
यां¸यातील औपचाåरक संवाद आहे.
६.७ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे:
१. कमªचारी मनोधैयª पåरभािषत करा
२. भाविनक गुणांकावर एक टीप िलहा
३. आÅयािÂमक गुणांक ÖपĶ करा
४. कमªचारी तøार Ìहणजे काय?
५. ÿेरणा शÊद ÖपĶ करा munotes.in

Page 83

कमªचारी मनोधैयª
83 दीघª उ°रे:
१. मनोधैयाª वर पåरणाम करणारे िविवध घटक कोणते आहेत ?
२. भाविनक बुिĦम°ेवर पåरणाम करणारे घटक ÖपĶ करा
३. भाविनक बुिĦम°ा आिण आÅयािÂमक गुणांकामÅये काय फरक आहे?
४. कमªचाöयां¸या तøारé¸या कारणांची चचाª करा
५. िनवारणाची ÿिøया ÖपĶ करा
ब. एकािधक िनवडी ÿij:
१. कामा¸या िठकाणी उठवÐया जाणाö या बहòतेक औपचाåरक तøारी याशी संबंिधत
आहेत
अ) कमी पगार
ब) ÓयवÖथापकांकडून छळ आिण दांडगाई
क) वैयिĉक ÓयवÖथापकांची नापसंती
ड) ÓयवÖथािपत होÁयास िवरोध करÁयाचा ÿयÂन करणारे कमªचारी
२. तøार हाताळणी ÿिøयेचे फायदे____________ आहेत.
अ) ÓयवÖथापन कमªचाöयां¸या भावना जाणून घेऊ शकते
ब) कमªचाöयां¸या तøारéना मोकळीक िमळते
क) पयªवे±कां¸या वृ°ीवर िनयंýण ठेवते
ड) वरील सवª
३. िनयोĉा आिण कमªचाöयांमधील संघषª कसे सोडवले जाऊ शकतात िकंवा रोखले
जाऊ शकतात?
अ) ऐि¸छक पĦत
ब) सरकारी यंýणा
क) वैधािनक उपाय
ड) या सवª munotes.in

Page 84

मानव संसाधन ÓयवÖथापन
84 ४. _________ यांनी भाविनक ±मतांचा एक संच Öथािपत केला, जो Âयां¸या भाविनक
बुिĦम°े¸या आधारे लोकांचे वगêकरण करतो.
अ) डॅिनयल गोलमन
ब) चाÐसª बॅबेज
क) िफिलप कोटलर
ड) हेʼnी फेयोल
५. तøार हाताळÁयाची ÿिøया ………….. टÈÈयात िवभागली गेली आहे .
अ) चार
ब) पाच
क) सहा
ड) एक
उ°रे: १- ब, २- ड, ३- ड, ४- अ,५-क
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. _______ िह सं²ा सावªजिनक आरोµय आिण ÿितबंधाÂमक औषध ÓयवÖथेचा संदभª
देते, जी Óयवसायांना लागू होते.
२. कंपनी¸या ……………. चा उपयोग तणावाचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी देखील केला
जाऊ शकतो.
३. ………………… Åयान हे एक ÿकारचे Åयान आहे, जे मानिसक आिण शारीåरक
शांतता वाढवते.
४. संÖथेतील ÿÂयेक ÓयवÖथापकाने ……………… मनोधैयª सुधारÁयासाठी ÿयÂन
केले पािहजेत.
५. कमªचाöया¸या मनोधैयाªची पातळी Âया¸या ………………. मुळे देखील ÿभािवत
होते.
उ°रे:
१. औīोिगक आरोµय , २- संÖकृती ३- अतéिþय, ४- संघाचे, ५- Óयवसाया
ड. खालील वा³य सÂय /असÂय आहे का ते सांगा:
१ . एखाīाची शै±िणक पदवी जसजशी वाढते तसतसे नोकरीतील समाधान वाढते. munotes.in

Page 85

कमªचारी मनोधैयª
85 २. भाविनक बुिĦम°ा ÿभावी नातेसंबंध, शै±िणक आिण Óयावसाियक यश आिण
रोजगार आिण वैयिĉक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी मदत करते.
३. जेÓहा कामगारांना Âयां¸या कठोर पåर®मासाठी Öवीकायª ÿमाणात मजुरी आिण बोनस
िदले जातात िकंवा जेÓहा Âयाच ÿयÂनांसाठी समान वेतन िदले जात नाही, तेÓहा
तøार उĩवू शकते.
४. तøार दाखल करÁयाची ÿिøया एका संÖथेकडून दुसöया संÖथेत बदलते.
५. ÓयवÖथापन आिण कामगार संघटना यां¸यातील परÖपर संवादानंतर लवादाची िनवड
केली जाते.
उ°रे:
सÂय: २, ४, ५
असÂय: १ आिण ३
६.८ संदभª पाठ्यपुÖतके:
 मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
 रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
 गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
 ÿवीण दुराई , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन
 रमण ÿीत, Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
 Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
 आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
 राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
 गॅरी डेÖलर, फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन
***** munotes.in

Page 86

86 ७
बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
घटक संरचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ ±मता
७.३ अÅययन संÖथा
७.४ नवोपøम संÖकृती
७.५ सारांश
७.६ ÖवाÅयाय
७.७ संदभª
७.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयानंतर, िवÅयाथê पुढील घटका बाबत स±म होऊ शकतील:
 ±मतेचे महßव समजून घेणे.
 नवोपøम संÖथेची गरज वणªन करणे.
 नवोपøम संÖकृतीचे महßव समजून घेणे.
७.१ ÿÖतावना कामाची जागा वेगाने बदलत आहे. एखाīा संÖथेचा भाग Ìहणून, बदलÂया कायª-
पयाªवरणा¸या पåरणामांना सामोरे जाÁयासाठी मानव संसाधन ÓयवÖथापनाने तयार असणे
आवÔयक आहे. जागितकìकरण, कामगारांची िविवधता, बदलÂया कौशÐयां¸या
आवÔयकता, आकाराने संकुिचत होत जाणाöया संÖथा, सातÂयपूणª सुधारणा उपøम,
पुनिनªिमªती, आकिÖमक ®म , िवक¤िþत कायªÖथाने आिण कमªचाöयांचा सहभाग यांचे
पåरणाम समजून घेणे हे मानव संसाधन Óयावसाियकांसाठी अितशय महßवाचे आहे.
सातÂयपूणª सुधारणा कायªøम संÖथेचे दीघªकालीन आरोµय सुधारÁया¸या उĥेशाने
असतात. ही एक अशी ÿिøया आहे ºयामÅये कंपनी गुणव°ेवर ल± क¤िþत करते आिण
आपÐया úाहकांना चांगली सेवा देÁयासाठी एक मजबूत पाया तयार करते. गुणव°ा आिण
उÂपादकता सुधारÁयासाठी हे बरेचदा संÖथा सापे± ÿयÂनांशी जोडलेले असते. úाहकावर
ल± क¤िþत करÁयासाठी आिण कमªचाöयांना ÿभािवत करणाö या समÖया िनराकरणा¸या
ÿिøयेमÅये Âयांचा समावेश करÁयासाठी कंपनी ित¸या िøयांमÅये बदल करते. पाý
कमªचारी िनयुĉ करÁयापासून ते ÿशासकìय कागदपýांवर ÿिøया करणे आिण úाहकां¸या munotes.in

Page 87

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
87 मागÁया पूणª करÁयापय«त कंपÆया Âयां¸या कामकाजातील ÿÂयेक पैलू सुधारÁयाचा ÿयÂन
करत असतात.
७.२ ±मता ७.२.१ संकÐपना
एखाīा Óयĉìची कायª करÁयाची योµयता िकंवा सामÃयª Ìहणून ±मतेची Óया´या फार
पूवêपासून केली जाते. १९७० ¸या दशकात मॅकबेर या संयुĉ राÕůातील एका कंपनीने
पåरणामकारक आिण/िकंवा उÂकृĶ कायªÿदशªन ठरणारी िविशĶ वैयिĉक वैिशĶ्ये
ओळखÁयासाठी ही Óया´या िवकिसत केली होती.
±मता Ìहणजे न³कì काय हे समजून घेऊ:
१. ÿÂयेक कामामÅये, कायª±म असÁयासाठी िविशĶ ±मतांचा एक समूह अंगी असणे
आवÔयक असते आिण ºया Óयĉì हे काम पूणª करतील Âयांनी या ±मतांनी युĉ
असणे आवÔयक आहे. या सं²ेचा एक िविचý आिण ल±णीय पैलू Ìहणजे एखादी
Óयĉì काय कł शकते, यापे±ा एखादी Óयĉì काय िशकू शकते, याला ही सं²ा जाÖत
महÂव देते. हा पुरोगामी वैचाåरक ŀिĶकोन ÿिश±ण ÿदाते आिण भरती त²ांमÅये खूप
लोकिÿय झाला आहे.
२. Âयां¸या संबंिधत ±ेýातील ±मता Ļा वतªणूक िनद¥शक योµय कौशÐये आिण वतªनाचे
ÿदशªन करÁयास मदत करतात; ते यंýमानवाÿमाणे केलेÐया काया«चा संच नसतात
िकंवा ते कधीही ÿदिशªत न होणारी अंतिनªिहत ±मता नसतात.
३. ±मतेमÅये ÿेरणा आिण Öव-जागłकता तसेच ÿभावीपणे कायªÿदशªन करÁयाची
मनशा आिण इ¸छा तयारी असणे यांचा समावेश होतो.
तर, या मुद्īां¸या आधारे आपण ±मतेची खालील ÿकारे Óया´या कł शकतो:
१. वैयिĉक कायªÿदशªन वतªनांचा एक संच जो िनरी±ण करÁयायोµय, मोजता येÁयाजोगा
आिण यशÖवी वैयिĉक आिण संÖथाÂमक कायªÿदशªनासाठी आवÔयक आहे.
२. एखाīा Óयĉìची वैयिĉक वैिशĶ्ये जी Âयाला कामामÅये ÿभावी आिण उÂकृĶ
कायªÿदशªनाकडे नेत असतात.



munotes.in

Page 88

Óय
88 ±मतेमÅये खालील घटक समािवĶ आहेत :-
आकृती ø. ७.२.१ ±मतेचे घटक
कौशÐयाचा िवकास ही एक लांबलचक ÿिøया आहे ºयामÅये अनेक पायöयांचा समावेश
होतो. इंµलंड ¸या रोजगार िवभागा¸या ÿिश±ण उपøम आिण िश±ण संचनालयाĬारे ÿदान
केलेÐया ±मता िवकासा¸या मूलभूत संरचनेचे परी±ण करणे रोचक असेल.
आकृती ø. ७.२.२ ±मते¸या िवकासाची रचना munotes.in

Page 89

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
89 ±मता मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचा अिवभाºय भाग बनÐयामुळे, मानवी संसाधन
Óयवसाियक कामा¸या िठकाणी उÂकृĶ कायªÿदशªनसाठी कारणीभूत घटकांची समज िनमाªण
करÁयास आिण सामाियक करÁयात स±म झाले आहेत. हे नोकरी¸या पदािधकाö यांना
Âयां¸या Öवत:¸या भूिमका आिण इि¸छत कायªÿदशªनबĥल अिधक चांगÐया ÿकारे समजून
घेÁयास मदत करते आिण Âयांना Âयां¸या Öवतः¸या ²ानाजªन आिण िवकासाचे िनयोजन
करÁयाची मुभा देते.
७.२.२ वगêकरण
बö याच संÖथा मानतात कì, Âयां¸या कमªचाöयांसाठी तीन ÿकार¸या ±मता आवÔयक
आहेत. मूलभूत ±मता, संघटनाÂमक कायª±मता आिण कायाªÂमक ±मता हे तीन ÿकार
आहेत. या लेखातील या ÿÂयेक ±मतेचे ÿकार पाहó आिण ते संÖथे¸या यशात कसे
योगदान देऊ शकतात ते पाहó.
आकृती ø. ७.२.३: ±मतेचे वगêकरण
१. मु´य ±मता:
मु´य ±मता आिण धोरणाÂमक संÖथाÂमक ±मता यां¸यात सामाÆयतः थेट संबंध िदसून
येतो. िनणªय घेणे, सांिघक कायª, कायªमूÐये, िवĵासाहªता, ÿेरणा, अनुकूलता, समÖया
िनरसन, सचोटी, संवाद, िनयोजन आिण संघटन, तणाव सहनशीलता आिण पुढाकार या
काही महßवा¸या मु´य ±मता आहेत.
Óयĉéना िनणªय ÿिøयेĬारे योµय िनवाडा करÁयाची ±मता ÿाĮ होईल, जी Âयांना मािहती
संकलन आिण िवĴेषण केÐयानंतर िनणªय घेÁयास मदत करेल. जेÓहा Óयĉì एक संघ
Ìहणून एकý काम करतात; तेÓहा ते इतरांशी अिधक ÿभावीपणे संवाद साधू शकतात.
Óयĉì गटा¸या िनणªयांचे समथªन करेल आिण गटा¸या Åयेयांना Âया¸या Öवतः¸यापे±ा
ÿाधाÆय देईल. कायªमूÐयांमुळे Óयĉì उ¸च-कायª±मता मानके िनिIJत करÁयात आिण ते
कायम राखÁयात स±म होऊ शकतात . िशवाय, Âया¸या/ित¸यामÅये िवĵासाहª घटक munotes.in

Page 90

Óय
90 असÁयाचा अथª असा आहे कì, ती Óयĉì Âया¸या/ित¸या कायªÿदशªनाची वैयिĉक
जबाबदारी घेईल.
• एक कमªचारी जो ÿेåरत आहे, तो उÂसाह आिण उज¥ने कोणतेही काम साÅय कł
शकतो.
• अनुकूलता Ìहणजे बदलते कायª-पयाªवरण, संÖथाÂमक गरजा आिण कामा¸या
ÿाधाÆयøमांशी जुळवून घेÁयाची कमªचाöयाची ±मता.
• समÖया सोडवÁयाचे कौशÐय असलेÐया Óयĉì समÖयेचे िवĴेषण कł शकतात,
आिण योµय उपाय शोधÁयासाठी संबंिधत मािहती गोळा कł शकतात.
• जेÓहा एखादा कमªचारी एखाīा संÖथे¸या कायªपĦती आिण धोरणांचे पालन करतो
तेÓहा तो िकंवा ती सचोटीची Óयĉì असÐयाचे सूिचत होते.
• संभाषण कौशÐय असलेले कमªचारी Âयांचे िवचार आिण कÐपना मुĉपणे, ÖपĶपणे
आिण संि±Įपणे Óयĉ कł शकतात.
• िनयोजन आिण संघटन Ĭारे उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Óयĉì कामा¸या जबाबदाöया
आिण काया«चे िनयोजन आिण आयोजन करÁयास स±म असते.
२. संघटनाÂमक कायª±मता:
या ±मता अशा आहेत ºया थेट मु´य ±मतांसाठी िनवडÐया जात नाहीत. तथािप, ही
कौशÐये अजूनही िविवध काय¥ आिण िवभागांमधील िविवध नोकöयांसाठी आवÔयक आहेत.
उदाहरणाथª संगणक कौशÐये, अथªसंकÐपन इ.
यां¸या काही फायīांमÅये कमªचारी ÿवीणता, सांिघक कायª, पदोÆनती, वेळ आिण खचª
बचत आिण कमªचारी िनķा वाढणे हे िविवध फायदे समािवĶ आहे.
३. कायाªÂमक ±मता:
या स±मतांना तांिýक ±मता असेही Ìहणतात. या अशा ±मता आहेत, ºया
Óयावसाियकांकडे दररोज िकंवा िनयिमतपणे असणे आवÔयक आहे. कमªचारी ÿिश±ण,
सॉÉटवेअर ÿोúािमंग, जोखीम िवĴेषण, मािहती िवĴेषण आिण कर लेखा ही या ±मतेची
काही उदाहरणे आहेत.
Óयावसाियक जगतात Öवत: चे नाव कमावू इि¸छणाöया कमªचाöयांसाठी या तीन ÿकार¸या
±मता असणे महßवाचे आहे.

munotes.in

Page 91

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
91 ७.३ अÅययन संÖथा ७.३.१ संकÐपना
अÅययन संÖथा Ìहणजे िजथे लोक Âयांना खरोखर हवे असलेले पåरणाम देÁयासाठी Âयांची
±मता सतत वाढवत असतात , िजथे िवचारांचे नवीन आिण िवÖतृत Öवłप िवकिसत केले
जातात, सामुदाियक महÂवाकां±ेला मुĉ केले जाते आिण लोक एकý कसे िशकायचे ते
सतत िशकत असतात. िशकÁया ¸या आिण कायªÿदशªना¸या नवीन आिण सुधाåरत पĦती
िवकिसत करणे हे अÅययन संÖथेसाठी महÂवाचे आहे.
“पीटर स¤जने” अÅययन संÖथेची Óया´या अशी केली आहे कì "ºयामÅये तुÌही िशकू शकत
नाही असे Ìहणणे चुकìचे होईल कारण, िशकणे हा जीवनवľाचा एक अिवभाºय भाग
आहे." Âयां¸या मते अÅययन संÖथा Ìहणजे “ … अशा संÖथा आहेत, िजथे लोक Âयांना
खरोखर हवे असलेले पåरणाम िनमाªण करÁयासाठी Âयांची ±मता सतत वाढवत असतात,
िजथे िवचारां¸या नवीन आिण िवÖतृत Öवłपाचे पालनपोषण केले जाते, िजथे सामूिहक
आकां±ा मुĉ केली जाते आिण िजथे लोक सतत सवª एकý बघायला िशकत असतात."
“सेÆगेने” ओळखलेली पाच मु´य वैिशĶ्ये (िचý १) अÅययन संÖथेत नािवÆय आणÁयासाठी
एकिýत होत असÐयाचे Ìहटले जाते. हे आहेत ( i ) ÓयवÖथा िवचार (ii) वैयिĉक ÿभुÂव
(iii) मानिसक ÿितकृती (iv) सामाियक ŀĶी तयार करणे आिण (v) सांिघक िश±ण.
आकृती ø. ७.२.४ अÅययन संÖथेची पाच वैिशĶ्ये
ÓयवÖथा िवचार :
Óयवसायांना मयाªिदत घटक Ìहणून अËयासÁयासाठी ही एक वैचाåरक चौकट आहे. संÖथेचे
मूÐयमापन करताना, अÅययन संÖथा या िवचारसरणीचा वापर करते आिण ित¸याकडे
अशी मािहती ÓयवÖथा असते, जी संपूणªपणे संÖथेची आिण ित¸या िविवध घटकांची munotes.in

Page 92

Óय
92 कायª±मता मोजते. ही एक ÓयवÖथा आहे, जी संÖथे¸या सवª कमªचाöयांना संघिटत करते,
Âयांना िसĦांत आिण सरावा¸या एकािÂमक संरचनेत एकý आणते. संपूणªपणे समजून
घेÁयाची आिण संबोिधत करÁयाची ÓयवÖथेची ±मता तसेच भागांमधील परÖपरसंबंधांचे
परी±ण करÁयाची ±मता , संÖथेमÅये िविवध िवषयांना एकिýत करÁयासाठी ÿोÂसाहन
आिण एक साधन ÿदान करते.
वैयिĉक ÿभुÂव:
वैयिĉक ÿभुÂव Ìहणजे कमªचाö याची वैयिĉक ŀĶी, ºयात सतत ÖपĶ करणे आिण गहन
करणे, Âयां¸या शĉì क¤िþत करणे, संयम िवकिसत करणे आिण वÖतुिÖथती वÖतुिनķपणे
पाहणे समािवĶ आहे. यात ते सामील असले तरी ते ±मता आिण कौशÐयां¸या पलीकडे
जातात.
वैयिĉक ÿभुÂव Ìहणजे िशकÁया¸या ÿिøयेसाठी Óयĉìचे समपªण. जर संÖथेचे कमªचारी
अिधक वेगाने िशकू शकतील, तर संÖथेला इतर ÿितÖपधê संÖथांपे±ा जाÖत ÖपधाªÂमक
फायदा होईल. कमªचारी ÿिश±ण, िवकास आिण सतत Öवयं-सुधारणेĬारे वैयिĉक िश±ण
ÿाĮ केले जाते; तथािप, िशकÁयाची úहण±मता नसलेÐया Óयĉìवर िशकÁयाची सĉì
केली जाऊ शकत नाही. अÅययन संÖथेची Óया´या वैयिĉक िश±णाची बेरीज Ìहणून केली
गेली आहे; तथािप, वैयिĉक िश±ण संÖथाÂमक िश±णात हÖतांतåरत करÁयासाठी यंýणा
अिÖतÂवात असणे आवÔयक आहे.
मानिसक ÿितकृती:
मानिसक ÿितकृतीची Óया´या -" ºयामुळे आपण जग कसे समजून घेतो आिण कसे वागतो
यावर ÿभाव टाकणारी अगदी खोलवर Łजलेली गृिहतके, सामाÆयीकरणे िकंवा अगदी िचýे
आिण ÿितमा होय."
मानिसक ÿितकृती ही Óयĉì आिण संÖथांनी धारण केलेली गृिहतके आहेत. एखादी
संÖथा अÅययन संÖथा बनÁयासाठी या ÿितकृतéना आÓहान िदले पािहजे. Óयĉì अशा
िसĦांतांचे समथªन करतात, ºया िसĦांतांचे ते पालन कł इि¸छतात आिण आिण जे ते
ÿÂय±ात करतात. Âयाचÿमाणे, संÖथांमÅये िविशĶ वतªन, िनयम आिण मूÐये जपणाöया
आठवणी असतात. िशकÁयाचे वातावरण तयार करताना चौकशी आिण िवĵासाला
ÿोÂसाहन देणाöया खुÐया संÖकृतीने संघषाªची वृ°ी बदलणे महßवाचे आहे.
हे पूणª करÁयासाठी, अÅययन संÖथेला कृतीचे संघटनाÂमक िसĦांत शोधÁयासाठी आिण
मूÐयांकन करÁयासाठी यंýणा आवÔयक असते. अवांिछत मूÐये 'अनÅययन' Ìहणून
ओळखÐया जाणा ö या ÿिøयेĬारे टाकून देणे आवÔयक आहे.
मानिसक ÿितकृतीची ÿणाली अंतरंगात डोकावणे; जगाची आपली अंतगªत िचýे शोधून
काढÁयास िशकणे, Âयांना पृķभागावर आणणे आिण Âयांची कठोरपणे छाननी करणे या
पासून सुł होते. यात िवचारणा आिण समथªनाचा समतोल साधणाöया 'िशकणाöया'
संभाषणांमÅये गुंतÁयाची ±मता देखील समािवĶ आहे, ºयामÅये लोक ÿभावीपणे Âयांचे
Öवतःचे िवचार मांडतात आिण ते िवचार इतरां¸या ÿभावासाठी मांडले जातात. munotes.in

Page 93

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
93 सामाियक ŀĶी तयार करणे:
हजारो वषा«पासून संघटनांना ÿेरणा देणारी एक नेतृÂव कÐपना असेल, तर ती भिवÕयातील
सामाियक ŀĶी ठेवÁयाची ±मता आहे, जी संÖथा तयार कł पाहत आहेत. अशा ŀĶीमÅये
उÂथान करÁयाची – तसेच ÿयोग आिण कÐपकतेला ÿेरणा देÁयाची ±मता असते.
कमªचाöयांना िशकÁयासाठी ÿेåरत करÁयासाठी सामाियक ŀĶीची िनिमªती महßवपूणª आहे
कारण ती एक सामाÆय ओळख िनमाªण करते जी िशकÁयासाठी ल± आिण ऊजाª ÿदान
करते. सवाªत यशÖवी ŀĶीकोन सहसा संÖथे¸या सवª Öतरावरील कमªचाöयां¸या वैयिĉक
ŀĶीकोनांवर आधाåरत असतात. पारंपाåरक संरचना ºया संघटनाÂमक ŀĶीला उ¸च
Öथानावर लादतात ते सामाियक ŀĶी¸या िवकासास अडथळा आणू शकतात. पåरणामी,
िश±ण संÖथेची समतल, िवक¤िþत संघटनाÂमक रचना असते. सामाियक ŀĶी ही वारंवार
ÿितÖपÅयाªिवŁĦ यशÖवी होÁयासाठी आवÔयक असते, ºयासाठी ताÂपुरती उिĥĶे असू
शकतात. तथािप , संÖथेमÅये दीघªकालीन उिĥĶे देखील असली पािहजेत.
जेÓहा सामाÆय 'ŀĶी िवधान' पे±ा खरोखर ŀĶी ÿामािणक असते, तेÓहा कमªचारी उÂकृĶ
बनतात आिण िशकतात कारण Âयांना सांिगतले जाते Ìहणून नाही, तर Âयांना हवे असते
Ìहणून ते िशकतात. तथािप, अनेक नेÂयांना फĉ वैयिĉक ŀĶी असते, जी संÖथेचा िवकास
करणारी सामाियक ŀĶी कधीही बनत नाहीत.
सामाियक ŀĶी¸या सरावामÅये सामाियक "भिवÕयातील िचýे" शोधÁयाची ±मता समािवĶ
आहे, जी अनुपालनाऐवजी खरी वचनबĦता आिण नŌदणी वाढवते.
सांिघक िश±ण:
सांिघक िश±णाची Óया´या "संघा¸या ±मतांना संरेिखत करÁयाची आिण Âया¸या
सदÖयांना खरोखर हवे असलेले पåरणाम िनमाªण करÁयासाठी िवकिसत करÁयाची ÿिøया"
अशी केली जाते. हे वैयिĉक ÿभुÂव आिण सामाियक ŀĶीवर आधाåरत आहे, परंतु फĉ ते
अपुरे आहेत. कमªचारी एकý काम करÁयास स±म असले पािहजेत. जेÓहा संघ एकý
िशकतात, तेÓहा केवळ संÖथेचे पåरणाम सुधारतात असे नाही तर कायªसंघ सदÖय देखील
अिधक वेगाने वाढतात, जे अÆयथा घडणे कठीण असते.
सांिघक िश±ण Ìहणजे वैयिĉक िश±णाचा संचय. कायªसंघ िकंवा सामाियक िश±णाचा
फायदा असा आहे कì, कमªचाöयांचा िवकास जलद गतीने होतो आिण संÖथेची समÖया
सोडवÁयाची ±मता ²ान आिण कौशÐया¸या चांगÐया उपलÊधतेमुळे सुधारते. िश±ण
संÖथेतील संरचना मयाªदा ओलांडणे आिण मोकळेपणा यासार´या वैिशĶ्यांĬारे संघाचे
िश±ण सुलभ करते. सांिघक िश±णाचा भाग Ìहणून Óयĉéनी संवाद आिण चच¥त भाग
घेतला पािहजे. Ìहणूनच, कायªसंघ सदÖयांनी मुĉ संवाद, सामाियक अिभÿाय आिण
सामाियक आकलन िवकिसत केले पािहजेत.
७.३.२ एक नवोपøम संÖथा तयार करणे:
नवोपøम संÖथा, संÖथेची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी नवीन मागª िवकिसत करÁया¸या
आिण अंमलबजावणी¸या ÿिøयेत संÖथेतील ÿÂयेकाचा समावेश करते. ÿÂयेकजण Ìहणजे munotes.in

Page 94

Óय
94 अगदी मु´य कायªकारी अिधकाöयांपासून ते सवाªत खाल¸या Öतरातील कमªचाöया पय«त
सवा«चा समावेश असतो.
खालील आठ मु´य घटक एक नवोपøम संÖथा िनिमªतीस महÂवाचे आहेत:
१. एक ŀĶी तयार करणे: पिहली पायरी Ìहणजे इĶ, आÓहानाÂमक आिण िवĵासाहª
अशी ŀĶी िनमाªण करणे. सृजनशील नेÂयांनी हे सुिनिIJत केले पािहजे कì ÿÂयेकजण
समान Åयेयासाठी कायª करत आहे आिण एकý ÿवास करत आहे. एकý रािहÐयाने
Âयांना वाटेत येणारे बदल, आÓहाने आिण अडचणी Öवीकारणे सोपे जाते. सृजनशील
नेÂयांनी अिधक जबाबदारी सोपवली पािहजे आिण Âयां¸या कमªचाöयांना Âयां¸या
कामावर अिधक िनयंýण िदले पािहजे.
२. मुĉ आिण िज²ासू संÖकृती जोपासणे: रंगवलेले िचý Âवरीत ŀĶीस पडत
नसÐयामुळे, महान नेÂयांनी Âयां¸या कमªचाöयांना भेटÁयासाठी पुरेसा वेळ देणे
आवÔयक आहे, आिण पूणª करावयाची उिĥĶे तसेच मात करावयाची आÓहाने यांचे
ÿाÂयि±क कłन दाखवले पािहजे. नेते कमªचाöयांना उīोजक बनÁयास ÿवृ° करतात
जे पुढे जाऊन यशÖवी होÁयासाठी नवनवीन मागª शोधतात.
३. स±मीकरण: तुम¸या कमªचाöयांना स±म बनवÁयाचे उिĥĶ नवीन संधé¸या शोधात
Âयांना उīोजकांमÅये łपांतåरत करणे आहे. Âयांचे स±मीकरण कłन, नेते Âयांना
कायाªसाठी आवÔयक कौशÐये िवकिसत करÁयास स±म करतात आिण मूलगामी
नवकÐपना तयार करÁया¸या Âयां¸या Öवत: ¸या ÿयÂनांĬारे बदल घडवून आणतात.
४. सवō°म कÐपनेची िनवड करणे: िदलेÐया समÖयेला िकंवा आÓहानाला ÿितसाद
Ìहणून नावीÆयपूणª ÿिøयेदरÌयान अनेक कÐपना िनमाªण केÐया जातात. शेवटी,
सवाªत आशादायक कÐपना िनवडली जाते.
५. आशादायक कÐपनांचा नमुना तयार करणे: एखाīा कÐपने¸या िनवडीनंतर, पुढील
पायरी Ìहणजे जलद गतीने ितचा एक नमुना तयार करणे.
६. पåरणाम आिण यशÖवी ÿकÐपांचे िवĴेषण करणे: नवीन उÂपादनाची Óयवहायªता,
आकषªकता आिण मुĥल वसुलीचे मूÐयांकन केले जाते. जे या िनकषांची पूतªता
करतात Âयांना अिधक िनधी िमळतो.
७ .४ नवोपøम संÖकृती ७.४.१ संकÐपना:
अपारंपåरक िवचारांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी नेते जे कायª-वातावरण जोपासतात , Âया¸या
वापराला नवोपøम संÖकृती Ìहणून संबोधले जाते. नवोपøम संÖकृतीला चालना देणारी
कायªÖथळे सामाÆयतः असे मानतात िक, कÐपकता/ नावीÆय हे एकमेव वåरķ
ÓयवÖथापनाचेच कायª±ेý नाही, तर ते संÖथेतील कोणाकडूनही येऊ शकते. जलद गतीने
बदलणाöया बाजार ÓयवÖथेत Öपधाª करणाöया संÖथा नवोपøम संÖकृतीचा पुरÖकार munotes.in

Page 95

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
95 करतात. जैसे थे िÖथती राखणे ÿभावीपणे Öपधाª करÁयासाठी अपुरे आहे, या मुळे
यशासाठी नवोपøम संÖकृती आवÔयकच आहे.
७.४.२ गरज:
नवोपøम संÖकृती Óयवसायांना नािवÆयपूणª चøातून पुढे जाÁयास मदत करते. जेÓहा
अनेक लोक, संघ आिण िवभाग सजªनशील उपायांसाठी काम करत असतात, तेÓहा
नवकÐपना ÿिøये¸या पुढील टÈÈयावर संभाÓय कÐपनांचा सातÂयपूणª िवचार करणे आिण
अंमलबजावणी सोपे असते. संÖथेची सवª संसाधने िवकासा¸या एकाच ÿकÐपावर क¤िþत
करÁयाऐवजी, एक नािवÆयपूणª कायªÖथळ अशा कÐपनां¸या िनरंतर ÿवाहाला ÿोÂसाहन
देते, ºया धोरणाÂमकपणे बाजारात आणÐया जाऊ शकतात.
ÖपधाªÂमक फायदा देÁयासोबतच, संपूणª Óयवसायात नविनिमªतीला ÿोÂसाहन देणे हा
ÖपधाªÂमक फायदा ÿदान करतो. जेÓहा संÖथा धोरणाÂमक चौकटीचा एक भाग Ìहणून
नािवÆय आणते, तेÓहा ÖपधाªÂमक मोकÑया जागेकडे संशोधन आिण िवकास िनद¥िशत
करÁयास सोपे होते. नािवÆयपूणª उपायांसह úाहकां¸या गरजा पूणª केÐयाने Âयांना कंपनीत
परत येÁयाची आिण समिवचारी संभाÓय úाहकांसोबत Âयां¸या सकाराÂमक अनुभवांची
देवाणघेवाण करÁयाची कारणे िमळतात.
७.४.३ ÓयवÖथापकìय भूिमका:
संÖथांमधील ÓयवÖथापन केवळ नवोÆमेषक ÿवतªक Ìहणून काम करत नाही, तर एक
धोरणाÂमक कायª देखील करते. नावीÆयपूणª िøयाकलापांचे ÓयवÖथापन ही काळजीपूवªक
िनवडलेÐया ÓयवÖथापन गटाची जबाबदारी आहे, ºयामÅये उÂपादन, िवøì, िवपणन आिण
इतर अनेक महßवा¸या काया«मधील ÿितिनधéचा समावेश आहे.
नवोपøम ÓयवÖथापकाचा वापर नािवÆयपूणª संघाĬारे काय¥ ÓयवÖथािपत करÁयासाठी,
नवकÐपना संरचना िवकिसत करÁयासाठी आिण संरेिखत करÁयासाठी आिण मÅयम
नवकÐपना ÿिøयांसाठी केला जातो.
एक समÆवयक Ìहणून, नवोपøम ÿकÐप ÓयवÖथाप क: तो सािहÂय , ÓयवÖथापकìय वेळ
आिण खचाªची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी Âया¸या भूिमकेत जबाबदार असतो आिण
Âया¸याकडे िनयोजन, अंमलबजावणी आिण िनयंýण यासाठी कायाªÂमक जबाबदारी असते.
ÿकÐप ÓयवÖथापक , ही केवळ अशी Óयĉì नाही, जी एखाīा नािवÆयपूणª ÿकÐपातील
काय¥ पार पाडते, तर तो समÆवयक Ìहणून काम करतो. आंतरिवīाशाखीयता आिण
अिनिIJतते¸या उ¸च पातळीमुळे, एक नावीÆयपूणª उपøमासाठी वåरķ ÓयवÖथापनाकडून
ÿकÐप ÓयवÖथापकाची मागणी केली जाते.
स±मकताª Ìहणून नवोपøम ÿकÐपाचा मालक, तो ÿकÐप ÓयवÖथापकाची देखरेख करतो
आिण धोरणाÂमक Öतरावर नवोपøम ÿकÐपाचे ÓयवÖथापन करतो. Âया¸या भूिमकेत, तो
कंपनी¸या आिण अशा ÿकारे úाहकां¸या िहताचे ÿितिनिधÂव करतो. कंपनी कशी चालते
आिण úाहक आिण कंपनीला काय आवÔयक आहे हे देखील Âयाने समजून घेतले पािहजे. munotes.in

Page 96

Óय
96 पåरणामी, मंडळाचे सदÖय आिण िवøì वातावरणातील ÓयवÖथापकांना ÿकÐपाची मालकì
घेणे िनिIJत असते.
नवोपøम ÿकÐप ÿमुख, नवोपøम ÓयवÖथापका ÿमाणे, िवरोधाचा िकंवा समथªना¸या
अभावाचा सामना कł शकतो. ÿकÐप ÓयवÖथापक कायª±ेýा¸या अिधकारािशवाय Âया¸या
संघाचे नेतृÂव करतो आिण इतर कायाªÂमक ±ेýांतील सेवांवर अवलंबून असतो. तांिýक
आिण अिधकारवादी समथªन एकिýत केÐयावर ते नािवÆयपूणªतेला स±म करते.
नवोपøम ÿकÐप गट नवोपøमाचा चालक Ìहणून, सहभागी आिण ÿभािवत प± , त² आिण
कमªचारी जे úाहकां¸या िहताचे ÿितिनधीÂव करतात आिण बाजारा¸या गरजा चांगÐया
ÿकारे समजून घेतात अशा सवा«त महßवा¸या भागधारकांचा समावेश असलेला एक
सुिवचाåरत गट नािवÆयपूणª यशाचा मागª मोकळा कł शकतो.
७.५ सारांश ▪ ±मता - वैयिĉक कायªÿदशªन वतªनांचा एक संच जो िनरी±ण करÁयायोµय , मोजता
येÁयाजोगा आिण यशÖवी वैयिĉक आिण संÖथाÂमक कायªÿदशªनसाठी आवÔयक
आहे.
▪ ±मता घटकांमÅये कौशÐये, ²ान, गुणधमª आिण अपवादाÂमक कायªÿदशªन यांचा
समावेश होतो.
▪ ±मतेचे ÿकार - ±मते¸या ÿकारांमÅये हे समािवĶ आहे - मुलभूत ±मता, संघटनाÂमक
कायª±मता आिण कायाªÂमक ±मता.
• अÅययन संÖथा Ìहणजे िजथे लोक Âयांना खरोखर हवे असलेले पåरणाम देÁयासाठी
Âयांची ±मता सतत वाढवत असतात, िजथे िवचारांचे नवीन आिण िवÖतृत Öवłप
िवकिसत केले जातात, सामुदाियक महÂवाकां±ेला मुĉ केले जाते आिण लोक एकý
कसे िशकायचे ते सतत िशकत असतात.
• अÅययन संÖथेची पाच मु´य वैिशĶ्ये Ìहणजे
(I) ÓयवÖथा िवचार करणे
(ii) वैयिĉक ÿभुÂव
(iii) मानिसक ÿितकृती
(iv) सामाियक ŀĶी तयार करणे आिण
(v) सांिघक िश±ण.
• एक नवोपøम संÖथा संÖथेची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी नवीन मागª िवकिसत आिण
अंमलबजावणी करÁया¸या कायाªमÅये संपूणª संÖथेमÅये ÿÂयेकाचा समावेश करते. munotes.in

Page 97

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
97 ७.६ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij:
थोड³यात उ°रे िलहा:
१. ±मता Ìहणजे काय?
२. 'अÅययन संÖथा' या सं²ेवłन तुÌहाला काय समजते?
३. सांिघक िश±ण वर टीप िलहा.
४. नवोपøम संÖकृतीची संकÐपना ÖपĶ करा
५. सामाियक ŀĶी कशी तयार करावी ?
दीघª उ°रे:
१. ±मतांचे ÿकार ÖपĶ करा.
२. अÅययन संÖथे¸या वैिशĶ्यांचे वणªन करा
३. नवोपøम संÖथा तयार करÁयासाठी महÂवपूणª असणाöया घटकांची चचाª करा.
४. नवोपøम संÖकृती मÅये ÓयवÖथापकाची भूिमका ÖपĶ करा.
५. आंतरराÕůीय संÖथांसाठी नवोपøम संÖकृती चे महßव सांगा.
ब. एकािधक िनवडी ÿij:
१. ±मता Ļा _________ नाहीत.
अ) पार पाडलेली काय¥
ब) ÿेरणा आिण आÂम-²ान
क) वतªणूक िनद¥शक
ड) Óयĉìची ÿभावी वैिशĶ्ये
२. एखाīा Óयĉìने िशकÁया¸या ÿिøयेशी दाखवलेÐया बांिधलकì साठी कोणती सं²ा
वापरली जाते?
अ) नेतृÂव
ब) वैयिĉक ÿभुÂव
क) सामाियक िश±ण
ड) सांिघक िश±ण munotes.in

Page 98

Óय
98 ३. अËयासपूणª संभाषणे चालू ठेवÁयाची ±मता ____________ यांचा समतोल
साधतात.
अ) भावना
ब) वैयिĉक आिण Óयावसाियक जीवन
क) िवचारणा आिण समथªन
ड) मानिसक आरोµय
४. संÖथेमÅये िविवध िवषयांना एकिýत करÁयासाठी ÿोÂसाहन आिण साधन या
दोÆहीसाठी काय तरतूद आहे?
अ) ÓयवÖथा िवचार
ब) मानिसक ÿितकृती
क) संघ ÿभुÂव
ड) सामाियक ŀĶी
५. आंतरिवīाशाखीयता आिण अिनिIJतते¸या उ¸च पातळी यां¸याशी कोणाला
जुगलबंदी करावी लागते ?
अ) वåरķ ÓयवÖथापन
ब) मानव संसाधन मॅनेजर
क) िवपणन ÓयवÖथापक
ड) ÿकÐप ÓयवÖथापक
उ°रे: १ – ड) ; २ – ब); ३ – क); ४ - ड); ५ – ड);
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ____________ ही कौशÐये आहेत जी Óयावसाियकांना दररोज िकंवा िनयिमतपणे
वापरणे आवÔयक आहे.
२. अÅययन संÖथा Ìहणजे अशा संÖथा िजथे लोक सतत पåरणाम िनमाªण करÁयाची
Âयांची ±मता _________ करतात.
३. ___________ हे 'खूपच Łजलेले गृिहतक, सामाÆयीकरण िकंवा अगदी िचýे आिण
ÿितमा आहेत, जे आपण जग कसे समजून घेतो आिण आपण कृती कशी करतो यावर
ÿभाव पाडतात. munotes.in

Page 99

बदलते Óयवसाय वातावरण आिण मानव संसाधन
99 ४. _________________ ¸या सरावामÅये सामाियक केलेली 'भिवÕयातील िचýे'
शोधÁयाची कौशÐये समािवĶ आहेत, जी अनुपालनाऐवजी खरी वचनबĦता आिण
नŌदणी वाढवतात.
५. ______________ चा उपयोग नािवÆयपूणª कायªसंघाĬारे िøयाशील ÓयवÖथापन,
िवकास आिण नवकÐपना संरचनांचे संरेखन आिण नवोपøम ÿिøये¸या संयमासाठी
केला जातो.
उ°रे: १ – कायाªÂमक ±मता; २ - िवÖतृत; ३ - मानिसक ÿितकृती ; ४ - सामाियक ŀĶी;
५ - नवोपøम ÓयवÖथापक
ड. खालील वा³य सÂय /असÂय आहे का ते सांगा:
१. कौशÐये वैयिĉक वैिशĶ्ये दशªवतात.
२. ÓयवÖथा िवचार - एक वैचाåरक आराखडा जो लोकांना Óयवसायांचा बĦ वÖतू Ìहणून
अËयास कł देतो.
३. कायª संघां¸या स±मीकरणासाठी नेते जबाबदार नाहीत.
४. टीम माÖटरी ही एक िशÖत आहे, जी संÖथे¸या सवª कमªचाöयांना एकिýत करते,
Âयांना िसĦांत आिण सरावा¸या सुसंगत ÿिøयेत एकý करते.
५. अÅययन संÖथेचे वैयिĉक िश±णाची बेरीज Ìहणून वणªन केले आहे, परंतु वैयिĉक
अÅययन संÖथाÂमक िश±णात हÖतांतåरत करÁयासाठी यंýणा असणे आवÔयक
आहे.
उ°रे:
सÂय: २,५
असÂय: १,३,४
७.७ संदभª पाठ्यपुÖतके:
▪ मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
▪ रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
▪ गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
▪ ÿवीण दुराई , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन munotes.in

Page 100

Óय
100 ▪ रमण ÿीत , Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
▪ Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
▪ आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
▪ राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
▪ गॅरी डेÖलर , फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****

munotes.in

Page 101

101 ८
मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
घटक संरचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ कमªचारी सहभाग
८.३ मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा
८.४ रोजगाराचे बदलते Öवłप
८.५ सारांश
८.६ ÖवाÅयाय
८.७ संदभª
८.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयानंतर, आपण खालील बाबतीत स±म होऊ शकाल :
• कमªचारी सहभागाचे महßव समजून घेणे
• मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाची गरज िवशद करणे
• रोजगारा¸या बदलÂया Öवłपाचे िवĴेषण करणे
८.१ ÿÖतावना गेÐया दशकाने मानव संसाधन उīोगात भयंकर मोठ्या ÿमाणात झालेले बदल पिहले
आहेत. कृिýम बुिĦम°ा वाढीस लागली आहे.
सÅयाचा कमªचारी वगª हा मोठ्या ÿमाणात २० Óया शतका¸या उ°राधाªतील आिण
िवशेषतः आंतरजाल तंý²ाना¸या युगात जÆमाला आलेÐया िपढीतला (िपढी झेड) आहे.
याच मुळे जगभरातील िनयोĉे Âयां¸या कमªचाöयांचे ÓयवÖथापन, िनयुĉì आिण सहभाग
यासाठी तंý²ानावर आधाåरत मागª शोधत आहेत. कृिýम बुिĦम°ा, िविवधता, अÖथायी
अथªÓयवÖथा, ³लाउड-आधाåरत मानव संसाधन तंý²ान आिण उÂपादकता कौशÐये
२०२१ मÅये Óयवसायाला चालना देÁयासाठी कमªचाöयांची ÿितबĦता/सहभाग तयार
करÁयासाठी, अंमलबजावणी करÁयासाठी आिण वाढवÁयासाठी मानव संसाधन
ÓयवÖथापनाला चालना देत आहेत.
आिण, अगदी अलीकडे, एका जागितक महामारी ºयाने लाखो लोकांचे जीवन बदलले आहे
आिण काम कुठे आिण कसे केले जाते याची पुनÓयाª´या केली आहे. munotes.in

Page 102

Óय
102 ८.२ कमªचारी सहभाग ८.२.१ संकÐपना:
कमªचारी सहभाग ही एक मानव संसाधन (मासं) संकÐपना आहे जी कामगारांचा उÂसाह
आिण Âयांचे नोकरीसाठी समपªण दशªवते. ÿितबĦ कमªचारी Âयां¸या कामाची आिण
कंपनी¸या कायªÿदशªनची काळजी घेतात आिण Âयां¸या ÿयÂनांमुळे फरक पडतो यावर
Âयांचा पुरेपूर िवĵास असतो. ÿितबĦ कमªचाö याला पगारा¸या धनादेशापे±ा जाÖत ÿेरणा
िमळते; आिण ते Âयांचे कÐयाण Âयां¸या कायª±मतेशी िनगिडत असÐयाचे मानू शकतात,
आिण अशा ÿकारे हे Âयां¸या कंपनी¸या यशासाठी कारणीभूत ठł शकते.
कमªचाöयांची ÿितबĦता/ सहभाग Ìहणजे कमªचाöयांचा Âयां¸या कामातील उÂसाह आिण
समपªणाचा Öतर होय.
नोकरीतील समाधान आिण कमªचाöयांचे मनोधैयª यां¸यातील परÖपरसंबंध ल±ात घेता,
कंपनी¸या यशासाठी कमªचाöयांची ÿितबĦता महßवपूणª असू शकते.
सहभागी असलेले कमªचारी उÂपादक असÁयाची आिण चांगली कायªÿदशªन करÁयाची
अिधक श³यता असते.
िनयोĉे ÿभावीपणे संÿेषण कłन, बि±से ÿदान कłन आिण रोजगारा¸या ÿगतीवर चचाª
कłन कमªचाöयांची ÿितबĦता वाढवू शकतात.
८.२.२ ÿकार:
१. सिøयपणे सहभागी असलेले:
जे कमªचारी सिøयपणे सहभागी असतात ते Âयां¸या नोकöयांबĥल उÂसाही असतात ; आिण
कंपनी¸या Åयेयासाठी पूणªपणे वचनबĦ असतात. हे असे लोक आहेत जे कामा¸या िठकाणी
सकाराÂमक ŀĶीकोन आणतात , जो इतर िवभागांमÅये पसरवता येऊ शकतो.
ते समÖया सोडवÁयासाठी नवीन कÐपना आिण सजªनशीलता आणतात आिण सहयोगी
वातावरणात Âयां¸या सहकाöयांची देखील भरभराट करतात. हे ÿितबĦ कमªचारी ²ानाची
देवाणघेवाण करÁयास, अिधक सहयोगी होÁयास आिण संÖथेचे Óयापार िचÆहाचे सवाªत
मोठे पुरÖकत¥ देखील ठŁ शकतात.
कमªचाöयां¸या Ļा िवभागाचा Âयां¸या कामाÿती Öवयंÿेåरत ŀिĶकोन असतो; आिण
ÓयवÖथापका¸या Âयां¸याकडून असणाöया अपे±ेपलीकडे जाऊन ते काम करत असतात.
हे कमªचारी कंपनी¸या भिवÕयातील िदशेबĥल आशावादी असतात आिण संÖथेला पुढे
नेÁयात अिभमान बाळगतात.
सहकाö यांसोबत भ³कम सहसंबंध असणे, हा उ¸च पातळी¸या ÿितबĦतेचा आणखी एक
घटक आहे. munotes.in

Page 103

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
103 जे कमªचारी सिøयपणे ÿितबĦ असतात, Âयांचे Âयां¸या सहकमªचाöयांशी अथªपूणª संबंध
आिण परÖपरसंवाद असतात आिण Âयांना असे वाटते कì ते एका भ³कम पाठéबा देणाöया
आिण एकमेकांशी घĘ नाÂयाने बांधलेÐया गटाचा भाग आहेत.
२. सहभागी नसलेले:
जेÓहा सहभागा¸या पातÑयांचा िवचार केला जातो तेÓहा बहòतेक कमªचारी कुठेतरी Âयां¸या
मÅयभागी आढळून येतात. ते Âयांचा वेळ देतात आिण Âयांची कामे चांगÐया ÿकारे देखील
करतात, परंतु ते कंपनीबĥल कमी उÂसाही असतात.
काम Âयां¸यासाठी फĉ पगाराचा धनादेश असू शकतो, पण कामात Öव तःला अिधक
गुणवुन ठेवÁयाचे आिण नोकरी¸या मयाªदांपलीकडे जाÁयाचे कारण Âयांनी Öवतः शोधले
पािहजे.
कदािचत कायªकारी अिधकारी Óयावसाियक िनणªय कसे घेतात, याबĥल ते असमाधानी
असतात िकंवा Âयांचे कायª मोठ्या Öतरावर िकती महÂवाचे आहे, हे Âयांना अिधक जाणून
¶यायचे असते.
या गटाला ÿेरणा िमळÁयासाठी केवळ एका कारणाची आवÔयकता असू शकते आिण
ÓयवÖथापक आिण नेÂयांकडून थोडेसे अितåरĉ ÿयÂन केÐयाने ते सिøयपणे सहभागी
होऊ शकतात.
३. पूणªपणे िवभĉ असलेले:
पूणªपणे िवभĉ असलेले कमªचारी सहसा अपवाद असले तरी, Âयांचा संघा¸या
गितशीलतेवर ल±णीय पåरणाम होऊ शकतो. हे कमªचारी अनेकदा कमी कायªÿदशªन
करणारे असतात; कारण ते कंपनीबĥल नकाराÂमक आिण नाराज असतात.
Âयांनी संघ-िनमाªण िøयाकलाप िकंवा Óयावसाियक िवकासा¸या संधéसाठी वेळ
घालवÁयाची श³यता नसते; ºयामुळे Âयांना कंपनीमÅये Âयां¸या रोजगारामÅये ÿगती
करÁयास मदत होईल. आिण जर हे कमªचारी Âयां¸या तøारी आिण नकाराÂमकतेबĥल
बोलले तर, संपूणª संÖथेमÅये िवलगीकरण पसरÁयाचा धोका असतो.
पूणªपणे िवभĉ असलेले कमªचारी इतरý काम शोधÁयाची अिधक श³यता असते, ºयाचा
कंपनी¸या धारणा दरांवर पåरणाम होऊ शकतो. िशवाय, नकाराÂमक उज¥चा संघा¸या
मनोधैयाª वर नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो, उÂपादकता कमी होऊ शकते, आिण याची
संÖथेस फार मोठी िकंमत मोजावी लागू शकते.
कमªचाöयां¸या Âयां¸या नोकरीबĥल आिण जबाबदाöयांबĥल असणाöया अपे±ा Âयां¸या
ÓयवÖथापकांसोबत पुनÖथाªिपत केÐया पािहजेत, जेणेकłन पåरिÖथतीमÅये काही सुधार
अनुभवला जाऊ शकतो.

munotes.in

Page 104

Óय
104 कमªचारी सहभागाचे सवाªत महÂवाचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत:
१) बोधाÂमक/मानिसक सहभाग: Ìहणजे कमªचारी Âयां¸या कामावर िकती ल± क¤िþत
करतात. कामातील लहान ÓयÂयय ³विचतच सिøयपणे सहभागी असलेÐया
कमªचाöयाचे ल± िवचिलत करतात.
२) भाविनक सहभाग: Ìहणजे कमªचाöयांना कामावर असताना आलेÐया ±ण-±णातील
अनुभव. यामÅये नोकरी मधील Âयां¸या सहभागा¸या पातळीबĥल Âयांची Öवतःची
समज समािवĶ आहे.
३) शारीåरक सहभाग: एक कमªचारी Öवत: Âया¸या िकंवा ित¸या िवकासाची जबाबदारी
िकती ÿमाणात घेतो. शारीåरक सहभाग ओळखÁयाची एक साधन Ìहणजे ÿिश±ण
कायªøमासाठी Öवैि¸छक नामांकन.
८.३ मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा ८.३.१ संकÐपना:
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा हे मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथेचे संि±Į łप आहे.
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाही एक ÓयवÖथा आहे जी कंपनी¸या कमªचाöयांची मािहती
संकिलत आिण संúिहत करते.
बहòतेक ÿकरणांमÅये, मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथामÅये एका टोकापासून दुसöया
टोकापय«तची मानव संसाधन ÓयवÖथा (मासंÓय ) साठी आवÔयक मूलभूत काय¥ समािवĶ
असतात. ही भरती , कायªÿदशªन ÓयवÖथापन, िश±ण आिण िवकास आिण इतर काया«साठी
असणारी एक ÓयवÖथा आहे.
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा सॉÉटवेअर हे मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाचे दुसरे
नाव आहे. हे थोडे गŌधळात टाकणारे आहे; कारण हे सूिचत करते कì िभÆन ÓयवÖथा िभÆन
सॉÉटवेअर चालवू शकतात. माý, असे नाही. मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा हा मूलत:
मानव संसाधन सॉÉटवेअरचा एक भाग आहे.
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा कंपनी¸या Öवत:¸या तांिýक पायाभूत सुिवधांवर िकंवा
आजकाल अिधक सामाÆय असÐयाÿमाणे ³लाउडवर चालवू शकते. याचा अथª मानव
संसाधन सॉÉटवेअर कंपनी¸या िनयंýणा¸या बाहेर चालू आहे, ºयामुळे अīयावत होणे
जाÖत सोपे झालं आहे.
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा िकंवा मानव संसाधन ÓयवÖथापन ÓयवÖथा, दोन इतर
सं²ा आहेत ºया सामाÆयतः वापरÐया जातात. हे सवª एकाच गोĶीसाठी वेगवेगळे शÊद
आहेत. या ÓयवÖथांना मानवी भांडवल ÓयवÖथापन ÓयवÖथा िकंवा एचसीएम Ìहणूनही
ओळखले जाते.
munotes.in

Page 105

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
105 मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाकाय¥:
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा आिण सॉÉटवेअरचे िविवध ÿकार आहेत. कारण मानव
संसाधन मािहती ÓयवÖथामÅये सवª मानव संसाधन कायª±मता समािवĶ असतात, सवª
Öवतंý कायªÿणाली ÓयवÖथेमÅये समािवĶ केÐया जातात. खालील काही वैिशĶ्ये यात
समािवĶ आहेत:
अजªदार मागोवा सॉÉटवेअर(एटीएस)- हे सॉÉटवेअर कंपनी¸या सवª भरती गरजांची
काळजी घेते. हे उमेदवारां¸या मािहतीचा आिण पåरचयपýकाचा (पåरचयपýक) मागोवा
ठेवते, कंपनी¸या अजª संकलन ÿिøयेमधील पाý उमेदवारांशी नोकरी¸या संधी जुळवÁयास
भरतीकÂया«ना योµय बनवते आिण िनयुĉì ÿिøयेत मदत करते.
वेतनपट:
वेतनपट कमªचाया«ना पैसे देÁयाची ÿिøया Öवयंचिलत करते. करारासंबंिधत मािहती तसेच
नवीन भरती करÁयात आलेÐया उमेदवारांची मािहती यामÅये वारंवार भरली जाते.
काहीवेळा वेळ आिण उपिÖथती संबंिधत मािहती¸या संयोगाने आिण ÿदान आदेश
मिहÆया¸या शेवटी तयार केले जातात.
लाभ ÓयवÖथापन :
लाभ ÓयवÖथापन हे मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाचे आणखी एक वैिशĶ्य आहे.
कमªचारी लाभ हा मोबदÐयाचा एक महßवाचा घटक आहे; आिण या ÓयवÖथेमÅये ते
ÓयविÖथतपणे भागवले जातात. कमªचारी लाभांसाठी, अिधक ÿगत ÓयवÖथा कमªचारी Öवयं-
सेवा ÿितकृती ÿदान करतात. या ÿकरणात , कमªचारी Âयांना कोणते फायदे हवे आहेत,
ते ठरवू शकतात आिण Âयांची िनवड कł शकतात. एकाला अिधक िपतृÂव रजेची इ¸छा
असू शकते, तर दुसö याला अिधक महाग कंपनी¸या गाडीची इ¸छा असू शकते. उपहारगृह
ÿितकृती ही लाभ संदभाªतील Öवयं-सेवा ŀिĶकोनासाठी दुसरी सं²ा आहे.
उपिÖथती आिण वेळ:
हा घटक कमªचारी वेळ आिण उपिÖथती संबिधत मािहतीचे संकलन करतो. हे िवशेषतः
पाÑयांमÅये काम करणाöया कमªचाöयांसाठी महÂवाचे असते. पूवê कमªचारी Âयांचे कामाचे
तास एका कागदावर िदवसभरात िलहóन ठेवत असत. Âयानंतर ÓयवÖथापकाĬारे हाताने ही
मािहती वेळ मागोवा ÓयवÖथेमÅये नŌद कłन ठेवली जात असे. या मािहती¸या आधारे
ÿदान आदेश बनवले जात आिण सवª कमªचाöयांना िवतåरत केले जात. आजकाल, कमªचारी
पुनःपुÆहा Âयां¸या बोटांचे ठसे िकंवा मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथासह समøिमत केलेले
काडª वापłन कामा¸या जागी येऊ जाऊ शकतात. हे अचूक आगमन आिण िनगªमन वेळ
ÿदान करते. कोणÂयाही उिशरा येÁया¸या समÖया सहजपणे ओळखÐया जातात.
ÿिश±ण:
जेÓहा कमªचारी ÓयवÖथापनाचा िवचार केला जातो तेÓहा िश±ण आिण िवकास हे महßवाचे
घटक असतात. हा घटक मानव संसाधनला कमªचाöयांची पाýता, ÿमाणन आिण कौशÐये munotes.in

Page 106

Óय
106 तसेच कंपनी कमªचाöयांसाठी उपलÊध अËयासøमांची łपरेषा यांचा मागोवा घेÁयात योµय
बनवतो. Öवतंýपणे वापरÐयास, या घटकाला अÓयÓय (एलएमएस) िकंवा अÅययन
ÓयवÖथापन ÓयवÖथा Ìह णून संबोधले जाते. अÓयÓय (एलएमएस) मÅये सामाÆयत: ई-
अÅययन आिण इतर अËयासøम समािवĶ असतात जे कमªचाöयांनी पूणª केले पािहजेत.
कायªÿदशªनाचे ÓयवÖथापन:
कायªÿदशªन ÓयवÖथापन हा लोक ÓयवÖथापनाचा एक महßवाचा पैलू आहे. कायªÿदशªन
मूÐयांकन हे कमªचाöयांचे थेट ÓयवÖथापक िकंवा सहकारी यां¸याकडून वषाªतून एकदा िकंवा
अिधक वेळा केले जाते.
अनुवतªन िनयोजन:
मानव संसाधन आयएसचा आणखी एक महßवाचा घटक Ìहणजे नजीक¸या भिवÕयात
कंपनीला आवÔयक असणाöया पाý उमेदवारां¸या शोध ÿिøयेचा िवकास आिण संÖथेतील
महßवा¸या भूिमकांसाठी बदलéची उपलÊधता.
कमªचारी Öवयं- सेवेची उपलÊधता:
कमªचारी Öवयं-सेवेची संकÐपना आधीच नमूद केली आहे. कमªचारी आिण थेट पयªवे±कांनी
Âयांची Öवतःची मािहती ÓयवÖथािपत करÁयासाठी स±म बनवÁया¸या महßवावर संÖथा
अिधकािधक जोर देत आहेत. उदाहरणाथª, सुĘीसाठी िवनंÂया कमªचारी Öवतः कł शकतो/
शकते. मंजुरीनंतर, ते ताबडतोब ÿणालीमÅये मÅये जतन केले जातात (आिण वेतनपट
आिण लाभां¸या हेतूंसाठी नŌदवले जातात).
िवĴेषण करणे आिण अहवाल देणे:
िवĴेषण आिण अहवाल हे मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाÿणालीमÅये खूप दुिमªळ घटक
आहेत. सī काळातील आधुिनक ÓयवÖथा या कमªचारी उलाढाल, अनुपिÖथती,
कायªÿदशªन, यासार´या बöयाच िविवध िवषयांवर मानव संसाधन Öवयंचिलतपणे अहवाल
तयार करÁयाची परवानगी देतात. अिधक मािहतीपूणª िनणªय घेÁयासाठी िवĴेषणामÅये या
अंतŀªĶéचे िवĴेषण करणे आवÔयक आहे.
८.३.२ मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाचे महßव:
नŌदी ठेवणे- मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाही एक नŌदी ठेवÁयाची ÓयवÖथा आहे जी
कमªचारी-संबंिधत मािहतीमधील कोणÂयाही बदलांचा मागोवा ठेवते. जेÓहा कमªचारी
मािहतीचा िवचार केला जातो, तेÓहा मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाला सÂयाचा एकमेव
ąोत Ìहणून पािहले जाऊ शकते.
अनुपालन:
अनुपालन हेतूंसाठी, काही मािहती संकिलत आिण संúिहत केली जाते. यामÅये चोरी,
फसवणूक िकंवा इतर गैरवतªन, अपघात झाÐयास ÿथम संपकª मािहती, कर कायाªलयासाठी
नागåरकांची ओळख मािहती आिण अिनवायª ÿमाणपý कालबाĻता तारखा यांचा समावेश munotes.in

Page 107

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
107 आहे. ही सवª मािहती मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथामÅये जतन केली जाऊ शकते.
जीडीपीआर िनयमांनुसार मािहती सुरि±तपणे संúिहत करणे आवÔयक आहे.
कायª±मता:
ही सवª मािहती एकाच िठकाणी असÐयाने अचूकता तर सुधारतेच पण वेळेचीही बचत होते.
काही Óयवसाय अजूनही Âयां¸या कमªचाöयांची बरीच मािहती कागदावर ठेवतात. योµय
संिचका (फोÐडर) आिण योµय पýक शोधÁयात कमªचाöयांचा बराच वेळ खचª होऊ शकतो.
मानव संसाधन धोरण:
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा मानव संसाधन आिण Óयवसाय धोरण पुढे नेÁयासाठी
आवÔयक मािहतीचा मागोवा घेÁयास परवानगी देते. संÖथे¸या ÿाधाÆयøमानुसार, िभÆन
मािहतीचा मागोवा घेणे आवÔयक असेल, येथेच मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा Öवतःहóन
पुढाकार घेते.
मानव संसाधन Öवयं-सेवा:
आणखी एक फायदा Ìहणजे कमªचारी आिण ÓयवÖथापकांना Öवयं-सेवा मानव संसाधन
ÿदान करÁयाची ±मता. याचा पåरणाम Ìहणून कमªचारी Öवतःचे Óयवहार ÓयवÖथािपत कł
शकतात. कायª योµयåरÂया पूणª केÐयास, मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा कमªचाöयांना
सकाराÂमक अनुभव देऊ शकते.
८.४ रोजगाराचे बदलते Öवłप िविवधता आिण समावेशाचा ÿचार :
कंपनीची संÖकृती ित¸या कमªचाöयांना सकाराÂमक अनुभव देÁयासाठी महßवपूणª आहे.
िविवध वंश, वयोगट, िलंग, ल§िगक अिभमुखता, संÖकृती आिण उīोग अशा वेगवेगÑया
पाĵªभूमीतून आलेÐया Âयां¸या कमªचाöयांना उīोगसमूहांनी Âयांना आपण एखाīा
समुदायाचा भाग असÐयासारखे वाटावे यासाठी ÿयÂन केले पािहजेत.
कमªचाöयांना Âयां¸या कÐपना समानतेने Óयĉ करÁयात आÂमिवĵास वाटावा यासाठी मानव
संसाधन Óयावसाियकांनी समावेशन आिण संलµनतेची बीजे पेरली पािहजेत.
संशोधनानुसार, एकसंध कायªसंÖकृती कमªचाöयांचे कायªÿदशªन ५६% सुधारते आिण
उलाढालीचा धोका ५०% कमी करते. Âयांना कंपनी¸या दूरŀĶीमÅये पूणªपणे सहभागी
होÁयासाठी ÿवृ° केले पािहजे.
घरातून काम करÁयाचा कल (वकª Āॉम होम):
कोरोनाÓहायरस (साथीचा रोग) महामारीने सवª देशभर (िकंवा खंडभर) जगभरातील
Óयवसायाची ÿितमा बदलली आहे. एका राýीत जगभरात बदललेÐया दूरÖथ कायªÖथळांनी
कामा¸या लविचक ÓयवÖथेचे मूÐय अिधक वाढवले आहे. पाच पैकì चार मानव संसाधन munotes.in

Page 108

Óय
108 ÓयवÖथापकांचा असा िवĵास आहे कì, दूरÖथ कामावर Öथानांतåरत केÐयाने कमªचारी
कमी गैरहजर रािहले आहेत, कमªचारी आवÔयकतेनुसार ऑनलाइन उपलÊध असतात.
अनेक संÖथा २०२१ पय«त पूणª-वेळ संधी Ìहणून दूरÖथ कामाचा ÿÖताव देत आहेत.
पåरणामी, कमªचाöयांना ÿितबĦ करÁयासाठी आिण योµय मागाªवर ठेवÁयासाठी मानव
संसाधन िवभागांनी नवीन कायªÖथळ रचनेशी जुळवून घेतले पािहजे.
िचिकÂसक िवचारशैली, सुलभ कौशÐये, संगणकìय कौशÐये जोपासणे:
नवीन कमªचाöयांना कामावर घेताना िश±ण आिण कायª कौशÐये या केवळ घटकांचा िवचार
केला जात नाही. एकिवसाÓया शतकातील कमªचाöयांमÅये मानव संसाधन Óयावसाियकांनी
शĉìशाली कौशÐयांचे संयोजन शोधÁयाची आवÔयकता आहे. मािहती िवĴेषण आिण
संगणकìय सा±रता यासारखी संगणकìय कौशÐये असलेले उमेदवार शोधÁयाची
आवÔयकता आहे.
धोरणाÂमक िवचार आिण संघषª िनराकरण यासार´या िचिकÂसक िवचार ±मतांचे मूÐयांकन
करणे गरजेचे आहे. Óयवसाय आता मानवतावादी कायª-वातावरणासाठी भाविनक बुिĦम°ा
आिण सजªनशीलता यासार´या सुलभ कौशÐयांना ÿाधाÆय देतात. यासाठी िशकÁयाची
±मता आिण तंý²ान-मानव िमि®त कायª पĦतीमÅये काम करÁयाची ±मता असलेले
उमेदवार िनवडायला हवे.
कमªचारी कÐयाण कायªøम:
वेगवान कायªसंÖकृती आिण ÖपधाªÂमक शयªतीचा पåरणाम Ìहणून कमªचाöयां¸या तणावाची
पातळी वाढत आहे. मानव संसाधन Óयावसाियकांनी कमªचारी कÐयाणास बळकटी
देÁयासाठी, कायª-जीवन संतुलन साधÁयासाठी आिण कमªचाöयांचे मानिसक आरोµय
राखÁयासाठी कामा¸या िठकाणी कÐयाणकारी कायªøम योजले पािहजेत. असे कमªचारी
तयार केले पािहजेत जे ÿेåरत, ÿितबĦ आिण िनķावान आहेत, आिण ºयांची काळजी
घेतली जाणे आिण ºयांची जोपासना केली जाणे गरजेचे आहे.
आरोµयदायी आहार , संघ उभारणी कायª, कायªÖथळी शारीåरक तंदुŁÖती वगª, समुपदेशन
सýे, सण साजरे करणे, आिण साĮािहक Öतरावर ŀक माÅयमातून केलेली संवादांची
देवाणघेवाण ही िøयाकलापांची िवचारात घेÁयासारखी काही उदाहरणे आहेत. कमªचाöयांना
मानिसक आरोµया¸या समÖया जसे कì नैराÔय, िचंता आिण तणाव, तसेच Âयांना कसे
सामोरे जावे याबĥल िशि±त केले जाणे गरजेचे असते.
कृिýम बुिĦम°ा (एआय) आिण संगणकìय अÅययन:
कृिýम बुिĦम°ा (एआय) -आधाåरत गणनिवधी , जसे कì अजªदार मागोवा सॉÉटवेअर,
³लाउड कंÈयुिटंगमÅये वाढीसह, मानव संसाधन Óयावसाियकांना उमेदवार भरती आिण
कायªÿवाह याĬारे मदत कł शकतात. एआय साधने गुणव°ेवर आधाåरत िनवडीला
ÿोÂसाहन देतात, जे सावध अथवा बेसावध प±पात टाळतात. munotes.in

Page 109

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
109 ÿवेश, एकाÂमीकरण, ÿिश±ण, कायªÿदशªन, अहवाल देणे, वेतनपट आिण मािहती
ÓयवÖथापनावर कमªचारी ÓयवÖथािपत करÁयासाठी एआय मानव संसाधनला मदत करते.
मािहती पय«त पोहोचÁयासाठी, चॅटबॉट्स, नैसिगªक भाषा ÿिøया (एनएलपी) आिण
संगणकìय अÅययनासार´या कौशÐयां¸या समवेत संगणकìकृत (रोबोिटक) ÿिøया
Öवयंचलन (आरपीए) चे एकाÂमीकरण करणे गरजेचे आहे.
ÿिश±णासाठी भरती आिण अ Åययन ÓयवÖथापन ÓयवÖथे (एलएमएस) मÅये
सजªनशीलता:
मानव संसाधन Óयावसाियक ÿितभावान कमªचारी शोधÁयामÅये असलेÐया अडचणीबĥल
वारंवार शोक Óयĉ करतात. पाý अजªदार िनवडÁयासाठी िकंवा खुÐया जागा भरÁयासाठी
ते सजªनशील असले पािहजेत. कृिýम बुिĦम°े िशवाय, ÿितभा संपादन संघ संभाÓय
उमेदवार शोधÁयासाठी कमªचारी शोध संÖथा िकंवा भरती िवपणन संÖथा वापł शकतात.
ÿिश±ण आिण कायªशाळांमÅये मदत करÁयासाठी अÅययन ÓयवÖथापन ÓयवÖथा िकंवा
साधने यांचा समावेश करणे. आंतरजाल Ĭारे भिवÕयातील ÿितभा िवकिसत करÁयासाठी
िāज (Bridge ), गोÖकìल (GoSkills ), एबजोबª (Absor ब आिण मुडल (Moodle ) ही
एलएमएस ची उदाहरणे आहेत. कमªचारी धारणा दर वाढवÁयासाठी मागªदशªन कायªøमांचा
समावेश करणे.
आभासी वाÖतव (Óहीआर) आिण विधªत वाÖतव (एआर) सह कमªचाöयांना ÿिश±ण
देणे:
संगणकìय एकाÂमीकरण¸या आगमनाने, मानव संसाधनसह ÿÂयेक िवभाग कमªचारी
िवकासासाठी आिण अनुभवासाठी Óहीआर आिण एआर सार´या अÂयाधुिनक तंý²ानाने
सुसºज आहे. िवमा, úाहक सेवा, िकरकोळ, बांधकाम आिण सुरि±तता ÿिश±ण यासह
काही उīोगांसाठी ते ÿाधाÆयकृत ÿिश±ण पĦती बनले आहेत.
ÿिश±णाथêंमÅये Âयां¸या नवीन कायªसाठी आवÔयक असलेली नवीन कौशÐये िवकिसत
करÁयासाठी ÿभावीपणे वतªनाÂमक बदल घडवून आणÁयासाठी ते काही ÿिश±ण
कायªøमांमÅये पािहले गेले आहेत. ते भरती आिण ÿवेश सार´या Āंट-एंड ÿिøयेत देखील
मदत करतात.
अÖथायी अथªÓयवÖथेसह कायªकारी ÓयवÖथापन:
मानव संसाधन Óयावसाियकांनी हे ल±ात ठेवले पािहजे कì, तŁण िपढी कायª-जीवन
संतुलन, लविचक वेळापýक आिण दूरसंचार पसंत करतात. ºयामÅये लोक Öवतंýपणे काम
करÁयास ÿाधाÆय देतात, अशी अÖथायी अथªÓयवÖथा वाढत असताना िदसत आहे; कारण
लोक वाढÂया ÿमाणात Âयां¸या Öवतः¸या अटी आिण शतêंवर काम करÁयाचा ÿयÂन करत
आहेत.
कमªचारी Âयां¸या िदवसा¸या नोकöयां Óयितåरĉ इतर धावपळीचा पाठपुरावा करÁयासाठी
९-५ कामा¸या वेळापýकाची िनवड करत आहेत. इतर, जसे कì Óयवसायी आिण munotes.in

Page 110

Óय
110 सÐलागार, पूणªपणे Öवतःसाठी काम करÁयास ÿाधाÆय देतात. या बदलÂया कला सह,
मानव संसाधन Óयावसाियकांनी आिण गट नेÂयांनी Âयांचे कमªचारी कायª±म आिण चपळ
ठेवÁयासाठी नवीन मागª शोधले पािहजेत.
कंपनीचे कायªबल हेच ितला चालू ठेवते. पåरणामी, मानव संसाधन Óयावसाियकांसाठी
केवळ सवō°म ÿितभा शोधणेच नÓहे, तर Âयांनी संÖथेशी एकिनķ राहतील असे कायª-
पयाªवरण तयार करणे देखील महßवाचे आहे. कमªचारी अनुभवात सुधार करणे, साÂयÂयपूणª
अÅययन आिण कौशÐय िवकास कायªøम देऊ करणे आिण कायª शोधणाö या तŁणांना
अिधक आकिषªत करÁया योµय बनवणे.
८.५ सारांश • कमªचारी सहभाग ही एक मानव संसाधन (मासं) संकÐपना आहे जी कामगारांचा
उÂसाह आिण Âयांचे नोकरीसाठी समपªण दशªवते
ÿकार:
 सिøयपणे सहभागी असलेले: जे कमªचारी सिøयपणे सहभागी गुंतलेले असतात ते
Âयां¸या नोकöयांबĥल उÂसाही असतात आिण कंपनी¸या Åयेयासाठी पूणªपणे वचनबĦ
असतात.
 सहभागी नसलेले: ते Âयांचा वेळ देतात आिण Âयांची कामे चांगÐया ÿकारे देखील
करतात, परंतु ते कंपनीबĥल कमी उÂसाही असतात.
 पूणªपणे िवभĉ असलेले: पूणªपणे िवभĉ असलेले कमªचारी सहसा अपवाद असले
तरी, Âयांचा संघा¸या गितशीलतेवर ल±णीय पåरणाम होऊ शकतो.
 मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाही एक ÓयवÖथा आहे, जी कंपनी¸या कमªचाöयांची
मािहती संकिलत करते आिण संúिहत करते.
मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाचे महßव:
 नŌदी ठेवणे
 अनुपालन
 कायª±मता
 मानव संसाधन धोरण
 मानव संसाधनÖव-सेवा
 रोजगाराचे बदलते Öवłप
 िविवधता आिण समावेशाचा ÿचार munotes.in

Page 111

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
111  घरातून काम करÁयाचा कल (वकª Āॉम होम)
 िचिकÂसक िवचारशैली, सुलभ कौशÐये, संगणकìय कौशÐये जोपासणे
 कमªचारी कÐयाण कायªøम
 कृिýम बुिĦम°ा (एआय) आिण संगणकìय अÅययन
 ÿिश±णासाठी भरती आिण अÅययन ÓयवÖथापन ÓयवÖथे (एलएमएस) मÅये
सजªनशीलता
 आभासी वाÖतव (Óहीआर) आिण विधªत वाÖतव (एआर) सह कमªचाöयांना ÿिश±ण
देणे
 अÖथायी अथªÓयवÖथेसह कायªकारी ÓयवÖथापन
८.६ ÖवाÅयाय अ. वणªनाÂमक ÿij
थोड³यात उ°रे:
१. कमªचारी ÿितबĦता Ìहणजे काय आहे?
२. मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाचे महßव सांगा.
३. आभासी वाÖतव (Óहीआर) आिण विधªत वाÖतव (एआर) सह कमªचाöयांना ÿिश±ण
देÁयाचे कोणते फायदे आहेत?
४. संÖथेĬारे कमªचारी कÐयाण कायªøमांवर भर का िदला जातो ?
५. मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा Ìहणजे काय?
दीघª उ°रे:
१. कमªचारी ÿितबĦता/सहभागा¸या ÿकारांवर चचाª करा.
२. मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथाची काय¥ ÖपĶ करा.
३. मानव संसाधन ÓयवÖथा ¸या बदलÂया Öवłपावर एक टीप िलहा.
४. सिøयपणे सहभागी असलेÐया आिण सहभागी नसलेÐया कमªचाöयांची तुलना करा.
५. संगणकìय कौशÐयांचे महßव ÖपĶ करा

munotes.in

Page 112

Óय
112 ब. एकािधक िनवडी ÿij:
१. पगाराचा धनादेश कोणास जाÖत आकिषªत करते ?
अ) ÿिशि±त कमªचारी
ब) ÿितबĦ कमªचारी
क) िशÖतबĦ कमªचारी
ड) संरिचत कमªचारी
२. कोण Âयांचा वेळ देतात आिण Âयांची कामे चांगÐया ÿकारे देखील करतात, परंतु ते
कंपनीबĥल अिधक तटÖथ असतात?
अ) सहभागी नसलेले
ब) सिøयपणे गुंतलेले
क) ÓयवÖथापक
ड) पूणªपणे िवभĉ असलेले
३. खालीलपैकì कोणते संकेत शारीåरक सहभाग ओळखÁयाचे एक साधन असू
शकतात?
अ) रĉदानासाठी ऐि¸छक नामांकन
ब) समाजसेवेसाठी Öवैि¸छक नामांकन
क) भोजन सेवांसाठी Öवैि¸छक नामांकन
ड) ÿिश±ण कायªøमासाठी Öवैि¸छक नामांकन
४. कंपनी¸या सवª भरती गरजा हाताळणारे सॉÉटवेअर िनवडा.
अ) कमªचारी Öवयंसेवा
ब) अनुवतªन िनयोजन
क) एटीएस
ड) वेतनपट
munotes.in

Page 113

मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील कल
113 ५. __________ गुणव°ेवर आधाåरत िनवडीला ÿोÂसाहन देतात, जे सावध अथवा
बेसावध प±पात टाळतात.
अ) कमªचारी कÐयाण कायªøम
ब) एआय साधने
क) मनोिमतीक चाचणी
ड) शारीåरक चाचणी
उ°रे: १ - ब ; २ – अ; ३ - ड; ४ - क; ५ - ब;
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. कमªचाöयांचा _____________ भाग काया«साठी सिøय असतो.
२. ______________ मÅये कमªचारी Âयां¸या कामा¸या कामांवर िकती ÿमाणात ल±
क¤िþत करतात याचा समावेश होतो
३. _______________ _ ÿितकृती मÅये, कमªचारी Öवतःसाठी शोधत असलेले फायदे
िनवडू शकतात.
४. Óयवसाय आता _______ कायª-वातावरणासाठी भाविनक बुिĦम°ा आिण
सजªनशीलता यासार´या सुलभ कौशÐयांना ÿाधाÆय देतात.
५. कमªचाöयांना Âयां¸या कÐपना समानतेने Óयĉ करÁयात आÂमिवĵास वाटावा यासाठी
________ Óयावसाियकांनी समावेशन आिण संलµनतेची बीजे पेरली पािहजेत
उ°रे:
१ - सिøयपणे सहभागी असलेला;
२ - बोधाÂमक/मानिसक सहभाग ;
३- उपहारगृह ;
४ - मानवतावादी ;
५ - मानव संसाधन ;
ड. खालील वा³य सÂय ( T)/असÂय (F) आहेत का ते सांगा:
१. सहकाö यांसह भ³कम, बंध असÁयामÅये ÿितबĦतेची उ¸च पातळी देखील िदसून
येते.
२. पूणªपणे िवभĉ असलेले लोक संघ- उभारणी िøयाकलापांमÅये वेळ घालवू शकतात. munotes.in

Page 114

Óय
114 ३. मानव संसाधन मािहती ÓयवÖथा ही ÓयवÖथा आहे, जी संÖथे¸या कमªचाöयांची मािहती
गोळा आिण संúिहत करÁयासाठी वापरली जाते.
४. अनेक संÖथा २०२१ पय«त पूणª-वेळ संधी Ìहणून दूरÖथ कामाचा ÿÖताव देत आहेत.
५. जीडीपीआर िनयमां¸या अनुषंगाने मािहती सुरि±तपणे आिण योµयपणे संúिहत करणे
आवÔयक नाही.
उ°रे:
सÂय: १,३,४
असÂय: २,५
८.७ संदभª पाठ्यपुÖतके:
▪ मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज
▪ रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
▪ गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
▪ ÿवीण दुराई , Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन
▪ रमण ÿीत , Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
▪ Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
▪ आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
▪ राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
▪ गॅरी डेÖलर, फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन
*****
munotes.in

Page 115

115 ९
मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
घटक संरचना
९.० उिĥĶे
९.१ ÿÖतावना
९.२ मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील आÓहाने
९.३ देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय मानव संसाधन पĦती
९.४ सहąाÊदी (िपढी वाय) ±मता मानिचýण
९.५ सारांश
९.६ ÖवाÅयाय
९.७ संदभª
९.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयानंतर, आपण खालील बाबतीत स±म होऊ शकाल -
 मानव संसाधन ÓयवÖथापन मधील आÓहानांचे िवĴेषण करणे
 देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापन मधील फरक करणे
 सहąाÊदीचे ±मता मानिचýण ÖपĶ करणे.
९.१ ÿÖतावना आज¸या वातावरणात लोकांचे (मानव संसाधने) ÓयवÖथापन करणे हे अनेक समÖयांनी
युĉ असे महाकठीण कायª आहे. जागितकìकरण, तंý²ान, बदलाचे ÓयवÖथापन करणे,
मानवी भांडवल िटकवून ठेवणे, बाजारातील शĉéना ÿितसाद देणे आिण खचाªवर िनयंýण
ठेवणे ही ÖपधाªÂमक आÓहाने आहेत. िविवधता, वय, िलंग समÖया, नोकरीची सुर±ा,
शै±िणक पातळी, कमªचारी ह³क, गोपनीयते¸या समÖया, कामाची वृ°ी आिण कौटुंिबक
समÖयांमुळे कमªचाöयांची िचंता वाढली आहे.
९.२ मानव संसाधन ÓयवÖथापनातील आÓहाने ९.२.१ कमªचारी स±मीकरण:
ÿािधकार, सामÃयª, जबाबदारी, संसाधने आिण िनणªय घेÁयाचे आिण कामाशी संबंिधत
समÖयांचे िनराकरण करÁयाचे ÖवातंÞय संÖथेतील कमªचाöयांना देÁयाची ÿिøया Ìहणजे munotes.in

Page 116

Óय
116 स±मीकरण होय. Âयांना असे पुढाकार आिण िनणªय घेÁयासाठी पुरेसे अिधकार आिण
संसाधने िदली जाणे गरजेचे असते.
हे अिधकार िवतरण "ÿितिनधी" संबंधां¸या संकÐपनेवर आधाåरत नाही. हा एक "िवĵास-
आधाåरत संबंध" आहे; जो स±मीकरणामÅये ÓयवÖथापन आिण कमªचारी यां¸यात Öथािपत
केला जातो. ही एक सतत चालणारी ÿिøया आहे.
स±म असलेले कमªचारी "Öव-िनद¥िशत" आिण "Öव-िनयंिýत" बनतात.
कमªचारी स±मीकरणाचे ÿकार:
१. सूचना सहभाग:
हे पारंपाåरक िनयंýण ÿितकृती पासून काहीसे िवचलन दशªवते. औपचाåरक सूचना कायªøम
िकंवा गुणव°ा मंडळांĬारे कमªचाöयांना कÐपनांचे योगदान देÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते.
ते फĉ सूचना कł शकतात; Âया सूचना ÖवीकारÁयाचा आिण अंमलात आणÁयाचा
अिधकार ÓयवÖथापनाकडे असतो.
२. कायª सहभाग/ कायªÓयापृतता:
या ÿकार¸या स±मीकरणामÅये, नोकöयांची पुनरªचना केली जाते. जेणेकłन कमªचारी
िविवध कौशÐयांचा वापर कł शकतील. कमªचाöयांचा िवĵास असतो कì, Âयांची काय¥
महßवाची आहेत, Âयांना काम कसे करायचे हे ठरवÁयात खूप मोकळीक आहे, Âयांना
Âयां¸या कायªÿदशªनबĥल पुरेसा अिभÿाय िमळतो, आिण ते ÿÂयेकजण एक िविशĶ कायª
हाताळत असतात.
तथािप, स±मीकरणाची वाढीव पातळी असूनही, कायª सहभागा¸या/ कायªÓयापृतते¸या
ŀिĶकोनामÅये संघटनाÂमक संरचना, अिधकार िवतरण आिण पुरÖकार वाटप यासंबंधी
धोरणाÂमक िनणªय यात समािवĶ नसतात.
३. उ¸च सहभाग:
उ¸च सहभाग असलेÐया संÖथा Âयां¸या सवाªत खाल¸या Öतरावरील कमªचाöयांना केवळ ते
Âयांची कामे कशी करतात िकंवा Âयांचा गट िकती ÿभावीपणे कायª करतो याबĥलच नÓहे तर
संÖथे¸या एकूण कायªÿदशªनमÅये देखील सहभागाची भावना ÿदान करतात. Óयवसाय
कायªÿदशªना¸या सवª पैलूंवरील मािहती समÖतरावर तसेच संघटनाÂमक संरचनेत वर आिण
खाल¸या Öतरावर देखील सामाियक केली जाते.
कमªचारी संघकायª, समÖया सोडवणे आिण ÓयवÖथापन िनणªय घेÁयामÅये Óयापक कौशÐये
ÿाĮ करतात. नफा सहभाग आिण कमªचारी रोखे पयाªय योजना (इएसओपी) उ¸च-सहभागी
संÖथांĬारे Âयां¸या कमªचाöयांना ÿेåरत करÁयासाठी वारंवार वापरÐया जातात.

munotes.in

Page 117

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
117 ९.२.२ कायªबल िविवधता:
कायªबल िविवधता Ìहणजे वय, िलंग, भाषा, वांिशक मूळ, िश±ण, वैवािहक िÖथती आिण
अशा अनेक बाबतéत असणारी संÖथे¸या कमªचाöयांची िवषम रचना. अशा िविवधतेचे
ÓयवÖथापन करणे हे मानव संसाधन Óयावसाियकांसाठी महßवाचे आÓहान आहे.
कमªचाöयां¸या िविवधतेचा ÓयवÖथापनावर दूरगामी पåरणाम होतो. ÓयवÖथापकांना
कमªचाöयां¸या ÿÂयेक गटाला समान वागणूक तसेच Âयांचा ŀिĶकोन बदलला पािहजे.
कमªचाöयांतील फरक ओळखÁयासाठी आिण सजªनशीलतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी,
उÂपादकता सुधारÁयासाठी, कमªचारी उलाढाल कमी करÁयासाठी आिण भेदभाव
टाळÁयासाठी धोरणे लागू करÁयाकडे Âयांचा ŀिĶकोन असला पािहजे.
जेÓहा कमªचारी िविवधता योµयåरÂया ÓयवÖथािपत केली जाते, तेÓहा संÖथेमÅये अिधक
चांगला संवाद, चांगले मानवी संबंध आिण अिधक आनंददायी कायª संÖकृती असते.
Óयवसायांसाठी, कमªचाया«ची िविवधता ही एक आÓहान आिण संधी दोÆही दशªवते.
ÿगतीशील संÖथांची वाढती सं´या धोरणाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी मानवी
संसाधनाचा धोरणाÂमक वापर सुिनिIJत करÁयासाठी कमªचाö यातील िविवधतेला महÂव
देतात.
िविवधतेचे ÓयवÖथापन करणाö या Óयवसायांना खालील मागा«नी धोरणाÂमक फायदा
िमळत असतो:
(i) एखाīा संÖथेमÅये िकंवा कंपनीमÅये चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत केलेली िविवधता
ही िवरोधक ŀिĶकोनामुळे उĩवणारे संघषª अिधक पåरपूणª आिण कÐपक उपायांĬारे
सोडवेल.
(ii) िविवध गटांसाठी समान रोजगार संधéना ÿोÂसाहन देणारी संÖथा सवª पाĵªभूमीतील
ÿितभा आकिषªत करÁयासाठी आिण िटकवून ठेवÁयासाठी सवªसाधारणपणे चांगले
काम करेल, ºयामुळे कुशल कमªचाöयांचा समूह वाढेल. तसेच लोकां¸या िविवधतांमÅये
ÿितभा आिण ŀĶीकोनांची िवÖतृत ®ेणी समािवĶ असते. कमªचाöयांमÅये ÿितभा
आिण ŀĶीकोनांची िविवधता िजतकì जाÖत असेल िततकì कंपनी¸या यशाची
श³यता जाÖत असते.
(iii) िविवध पाĵªभूमीतील लोकांना रोजगार देणारे Óयवसाय Âयां¸या िविवध úाहकांना
अिधक चांगÐया ÿकारे सेवा देऊ शकतात. असे कमªचारी Öथािनक úाहकांशी
ÿभावीपणे संवाद साधू शकतात आिण Âयां¸या úाहकां¸या संवेदनशीलता आिण
अपे±ांकडे बारीक ल± देऊ शकतात.
(iv) वैिवÅयपूणª कायªबल असलेÐया कंपÆया Âयांची उÂपादने आिण सेवा अिधक ÿभावीपणे
सादर कł शकतात. munotes.in

Page 118

Óय
118 (v) ÿभावी िविवधता कायªøम असलेÐया कंपÆया भेदभाव िकंवा सांÖकृितक
असंवेदनशीलते¸या आरोपांमुळे होणारे Âयां¸या Óयावसाियक ÿितķेचे िकंवा खिचªक
खटÐयांĬारे होणारे नुकसान टाळू शकतात.
(vi) आज¸या जागितक बाजारपेठेत यशÖवी होÁयासाठी, भाषा कौशÐये, सांÖकृितक
संवेदनशीलता आिण संपूणª बाजारपेठेतील राÕůीय आिण इतर िविवधतांबĥल
जागłकता असलेले कायªबल आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, बहòराÕůीय कंपÆया,
िविवध देशांमÅये िविवध सांÖकृितक पĦतéसह कायª करतात. बहòराÕůीय कंपÆया ºया
देशामÅये कायªरत असतात; Âया देशाची संÖकृती समजून घेणारे कायªबल असणे
आवÔयक असते.
कायªबल िविवधता – आÓहाने:
कामगारां¸या िविवधतेमुळे पुढील काही आÓहाने असु शकतात:
(i) ýासदायक िलंगआधाåरत Óयवहार: मिहलांना कामावर वारंवार िविवध समÖयांना
सामोरे जावे लागते. Âयांचे शोषण करÁयासाठी िलंग िभÆनता वापरली जाते आिण
काही ÿकरणांमÅये, ल§िगक छळ होऊ शकतो.
(ii) सांÖकृितक संघषª: सांÖकृितक फरकांमुळे कमªचाöयाला परके वाटू शकते. इतर
सांÖकृितक गट ईतरांना Âयांचे सदÖय Ìहणून नाकाł शकतात. अशा घटनांचा
संÖथे¸या कायª±मतेवर नकाराÂमक पåरणाम होतो.
(iii) भेदभावपूणª वागणूक: उ¸च अिधकारी वारंवार िविवध कमªचाöयांशी भेदभाव करतात.
उदाहरणाथª, संयुĉ राÕůामधील बö याच कंपÆयांमÅये, स°ा, सुिवधा आिण पदोÆनती¸या
बाबतीत ĵेत वणêयांना सामाÆयतः कृÕण वणêयांपे±ा अिधक ÿाधाÆय िदले जाते; जपानी
कंपÆयांमÅये, जरी Âयां¸या कामाचे Öवłप समान असले तरी, भारतीयांना जपानी
लोकांसोबत समानतेने वागवले जात नाही; आिण अनेक कंपÆया मिहला कमªचाöयांना समान
कामासाठी पुŁषांएवढे वेतन देत नाहीत. अशा भेदभावपूणª पĦतéमुळे कमªचाöयांचे मनोधैयª
खचते.
(iv) बदलास िवरोध : िविवधतेमुळे, कामगारांचे काही गट ÓयवÖथापन -ÿÖतािवत बदलाला
िवरोध कł शकतात.
(v) धािमªक/वांिशक भेद: हे िकरकोळ मुद्īांवłन होणाöया मतभेदांचे एक ÿमुख ľोत
आहेत, जे वेळेवर सोडवले नाही तर Âयांचे łपांतर तीĄ Öवłपा¸या भांडणात होऊ
शकते.
(vi) कमªचाöयांचा बदलाला नेहमीच िवरोध असतो. जेÓहा िविवध ÿकारचे कमªचारी
असतात, तेÓहा काही वेळा िवरोधाÂमक पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते. munotes.in

Page 119

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
119 (vii) जेÓहा कमªचारी संकुिचत वृ°ीचे असतात, तेÓहा Âयां¸यात समान जात, समुदाय िकंवा
धमª सामाियक करणारे घिनķ आिण शिĉशाली गट तयार होÁयाची जोखीम असते.
९.२.३ कमªचारी गळती:
ऐि¸छक राजीनामे, टाळेबंदी, अनुपिÖथती¸या रजेवłन परत न येणे िकंवा आजारपण िकंवा
मृÂयू यांसह कोणÂयाही कारणाÖतव कमªचारी कंपनी सोडतो तेÓहा कमªचारी गळती होते.
जेÓहा एखादी Óयĉì कोणÂयाही कारणाÖतव कंपनी सोडते आिण िवÖताåरत कालावधीसाठी
(कदािचत कधीच नाही) ितथे दुसöया कुणाचीही िनयुĉì केली जात नाही तेÓहा कमªचारी
गळती होते.
कमªचारी गळतीचे दोन मु´य ÿकार आहेत:
ऐि¸छक गळती:
जेÓहा एखादा कमªचारी कंपनी सोडÁयाचा िनणªय घेतो तेÓहा ऐि¸छक गळती होते.
कमªचाöयाने Öवतः¸या इ¸छेने सोडÁयाचे कोणतेही कारण यात समािवĶ असू शकते, मग ते
खरोखर ऐि¸छक असो िकंवा नसो. नवीन कायªसाठी राजीनामा देणे िकंवा देशभरात
Öथलांतåरत होणे, यासार´या खöया Öवैि¸छक िनवृ°ी, कदािचत सवªमाÆय आहेत. तथािप,
एखादा कमªचारी जो आरोµया¸या कारणाÖतव िकंवा फĉ कायª-पयाªवरण Ĭेषपूणª आहे
Ìहणून नोकरी सोडतो, Âयाला देखील ऐि¸छक गळती Ìहणून वगêकृत केले जाऊ शकते.
कंपनी कमªचाö याची बदली न करÁयाचा पयाªय राखून ठेवते - कधीकधी असेही होते िक,
कंपनी एखाīाला बदलू इि¸छत असते परंतु तसे करÁयास असमथª असते.
अनैि¸छक गळती:
जेÓहा एखादी कंपनी एखाīा कमªचाö याशी फारकत घेÁयाचा िनणªय घेते; तेÓहा अनैि¸छक
गळती होते. हे पुनरªचना िकंवा टाळेबंदी, कारणाÖतव (जसे कì चोरी करणे िकंवा मारामारी
करणे), खराब कायªÿदशªन िकंवा कोणीतरी नोकरी सोडÐयामुळे åरकामे झालेले पद अशा
सवª कारणांमुळे होऊ शकते. (आपण असा युिĉवाद कł शकता कì शेवटची जी आहे ती
Öवैि¸छक िनवृ°ी आहे, परंतु कंपनी अंितम िनणªय घेते.) नंतर पद एकतर भरले जात नाही
िकंवा कंपनीकडून रĥ करÁयात येते.
गळतीचा सवाªत सामाÆय ÿकार Ìहणजे पद रĥ करÁयामुळे होणारी अनैि¸छक िनवृ°ी िकंवा
गळती, ºयामÅये कंपनी उ°रलि± ÿभावाने पद रĥ करÁयाचा िनणªय घेते. इतर ÿकार¸या
िनवृ°ी¸या बाबतीत, कंपनी सहसा सेवा समाĮीनंतर ते पद तसेच åरकामे ठेवÁयाचा िनणªय
घेते. munotes.in

Page 120

Óय
120
आकृती ø. ९.१ कमªचारी गळतीची कारणे
९.२.४ आकार कमी करणे:
आकार कमी करणे Ìहणजे पैशाची बचत करÁयासाठी, फायदेशीर नसलेली काय¥ खंिडत
करÁयासाठी आिण िøयाÂमक कायª±मता सुधारÁयासाठी संÖथेचा आकार कमी करणे. खरं
तर, पयाªवरणीय आÓहानांना तŌड देÁयासाठी ही एक पुनरªचना ÿिøया आहे. मानवी
संसाधन ÓयवÖथापना¸या संदभाªत आकार कमी करÁयामÅये वेतन िबले कमी करÁयासाठी
आिण कामाची कायª±मता सुधारÁयासाठी िविशĶ नोकöया काढून टाकÐया जातात.
एखादा Óयवसाय Öवे¸छा िनवृ°ी योजना (Óहीआरएस) Öथापन कłन सÅया¸या गरजांपे±ा
जाÖत कमªचारी कमी कł शकतो.
आकार कमी करÁयामÅये संघटनाÂमक पुनरªचना समािवĶ असते ºयामुळे संÖथेचा आकार
कमी होतो, पåरणामी एक सपाट संघटनाÂमक संरचना तयार होते; जी पयाªवरणीय
बदलां¸या गतीला अिधक जलद ÿितसाद देऊ शकते. वारंवार आकार कमी करणे Ìहणजे
कमªचाöयांची छाटणी कłन संÖथेचा आकार कमी करणे.
संÖथा िविवध कारणांमुळे आकार कमी कł शकतात; काही ÿमुख ÿकार खालील
ÿमाणे:
• ÿारंिभक जादा कमªचारी िनवडी¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी:
• आिथªक मंदी¸या नकाराÂमक पåरणामांना संबोिधत करÁयासाठी:
• तांिýक ÿगतीचा फायदा घेÁयासाठी: munotes.in

Page 121

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
121 • मु´य िøयाकलापांवर ल± क¤िþत करÁयासाठी
• महÂवा¸या नसलेÐया िøयाकलापांचे बाĻľोतीकरण करÁयासाठी:
कमीत कमी नकाराÂमक ÿभावांसह आकार कमी करÁयावर पåरणाम करÁयासाठी मानव
संसाधन ÓयवÖथापक खालील पावले/उपाय अवलंबू शकतो:
(i) कमªचाöयांशी योµय संवाद
(ii) कमªचारी संघटनांना पटवणे आिण Âयांचा पािठंबा िमळवणे
(iii) बाĻपदयोजन/हÖतांतरण सेवा ÿदान करणे) कमी केलेÐया कामगारांना एकतर
िनयो³ÂयाĬारे थेट िकंवा िवशेष सेवेĬारे ÿदान केलेÐया लाभा¸या Öवłपात नवीन
नोकरी शोधÁयात मदत करणे.
(iv) सेवासमाĮीसाठी पयाªय शोधणे
९.२.५ अनुपिÖथती:
अनुपिÖथती ही अशी िÖथती आहे, ºयामÅये कमªचारी सूचना न देता कामावर गैरहजर
असतो. आपÐया देशात, १९४८ ¸या भारतीय कारखाना कायīामÅये (इंिडयन फॅ³टरी
ऍ³ट) पåरभािषत केÐयानुसार अनुपिÖथती¸या Óया´ये¸या आधारे अनुपिÖथतीची
सांि´यकìय मािहती संकिलत केली जाते आिण सादर केली जाते. या कायīामÅये
"अनुपिÖथती" ची Óया´या " ºयावेळी Âयाने Âया¸या नोकरी मÅये िनयोिजत काम करायला
हवे, तेÓहा कामावर Łजू होÁयात कमªचाöयाला आलेले अपयश "अशी केलेली आहे. जेÓहा
िनयो³Âयाकडे Âया¸यासाठी काम उपलÊध असते आिण कमªचाöयाला Âयाची जाणीव
असते, तेÓहा कमªचाöयाला काम करÁयासाठी िनयोिजत मानले जाते.
१. अिधकृत अनुपिÖथती: जेÓहा एखादा कमªचारी Âया¸या वåरķांकडून परवानगी घेऊन
आिण रजेसाठी अजª कłन काम चुकवतो, तेÓहा Âयाला अिधकृत अनुपिÖथती असे
संबोधले जाते.
२. अनिधकृत अनुपिÖथती: जेÓहा एखादा कमªचारी मािहती न देता िकंवा परवानगी न
घेता, आिण रजेचा अजª न करता काम चुकवतो तेÓहा अनिधकृत गैरहजर राहते.
३. जाणीवपूवªक अनुपिÖथती: जेÓहा एखादा कमªचारी जाणूनबुजून काम चुकवतो, तेÓहा
याला जाणीवपूवªक गैरहजेरी असे संबोधले जाते.
४. एखाīा¸या िनयंýणाबाहेर¸या पåरिÖथतीमुळे अनुपिÖथत राहणे: एखाīा¸या
िनयंýणाबाहेर¸या पåरिÖथतीमुळे अनुपिÖथत राहणे तेÓहा उĩवते जेÓहा एखादा
कमªचारी एखाīा¸या िनयंýणाबाहेर¸या पåरिÖथतीमुळे काम गमावतो, जसे कì
अपघात िकंवा अचानक आलेले आजारपण.

munotes.in

Page 122

Óय
122 कमªचारी गैरहजर/ अनुपिÖथत राहÁयाची सामाÆय कारणे:
▪ ÓयवÖथापन आिण कमªचारी यां¸यात अवमानकारक िकंवा मयाªिदत संवाद
▪ कमªचारी कÐयाणासाठी समथªन आिण पोचपावती नसणे
▪ ितरÖकारयुĉ िकंवा भेदभावपूणª वतªन
▪ कठोर सूàम-ÓयवÖथापन ÓयवÖथा
▪ मानकांची अंमलबजावणी न करणे
▪ सकाराÂमक आिण रचनाÂमक अिभÿायाचा अभाव
अनुपिÖथतीचे ÿमाण कमी करÁयासाठी उपाय:
१. कामकाजा¸या आरोµयदायी आिण Öव¸छ पåरिÖथतीची तरतूद: िपÁयाचे पाणी,
उपहारगृह, शौचालये, िव®ांती क±, ÿकाश आिण वायुवीजन सुिवधा या सवा«मÅये
सुधारणा करणे आवÔयक आहे.
२. वेतन आिण भßयाची तरतूद, तसेच कामगारांसाठी नोकरीची सुर±ा:
ÓयवÖथापनाने उīोगाची देय देÁयाची ±मता, शेजार¸या भागात एकाच ±ेýातील
एकाच उīोगा¸या वेगवेगÑया शाखांमÅये ÿचिलत वेतनाची पातळी, ®म उÂपादकता ,
आिण शेजार¸या उīोगांमÅये वाढÂया वेतनाचा एकूण पåरणाम इ. बाबी ल±ात घेऊन
वाजवी वेतन आिण भ°े िदले पािहजेत
३. सुÖपĶ भरती ÿिøयेचा अवलंब: जातीय, भािषक आिण कौटुंिबक िवचारांवर
आधाåरत कमªचारी िनवड परावृ° केली पािहजे िकंवा टाळली पािहजे.
४. कामगार ÿेरणा-कÐयाणकारी आिण सामािजक उपाय: ÓयवÖथापनाने कामगारां¸या
गरजा ओळखून Âयांना पुरेशी आिण परवडणारी घरे, मोफत िकंवा अनुदािनत अÆन,
मोफत वैīकìय मदत आिण Âयां¸या िनवासÖथानापय«त पोहोचÁयाची सोय, Âयां¸या
मुलांसाठी मोफत शै±िणक सुिवधा, आिण इतर आिथªक आिण गैरआिथªक लाभ िदले
पािहजेत.
५. कामा¸या िठकाणी सुरि±तता आिण अपघात ÿितबंध: ÓयवÖथापनाने दुलª±,
अितआÂमिवĵास , िनÕकाळजीपणा , आÂमÿौढी इÂयादी वैयिĉक घटक तसेच
असुरि±त यंýसामúी आिण Öफोटके, सदोष उपकरणे, आिण हाताळणीचे साधने
यांसार´या भौितक घटकांना दूर ठेवÁयाचा ÿयÂन केÐयास कामा¸या िठकाणी
सुरि±तता राखली जाऊ शकते आिण अपघात टाळता येतात.
६. सढळ हÖते अनुदान िवŁĦ रजा
७. सुधाåरत संÿेषण आिण Âवåरत तøार िनराकरण munotes.in

Page 123

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
123 ८. पयªवे±क आिण कमªचारी यां¸यातील मैýीपूणª संबंध
९. कामगार िश±ण िवकास: कामगार िश±ण ÓयवÖथा ही वैयिĉक मूÐयमापनासाठी
Óयĉì Ìहणून आिण कायª±मता आिण ÿगतीसाठी चालक Ìहणून जाणून; Âयां¸या
शै±िणक गरजा ल±ात घेऊन तयार केली गेली पािहजे.
९.२.६ कायª-जीवन संतुलन:
कायª-जीवन संतुलन हे एक तंý आहे जे कमªचाöयांना Âयांचे वैयिĉक आिण Óयावसाियक
जीवन संतुिलत करÁयात मदत करते. कायª-जीवन संतुलन कमªचाöयांना जीिवका,
Óयावसाियक ÿवास , इÂयादी यां¸या सोबतच Âयां¸या वेळेला ÿाधाÆय देÁयास आिण कुटुंब,
आरोµय, सुĘ्या इÂयादीसाठी वेळ देऊन समतोल राखÁयास ÿोÂसािहत करते.
कायª-जीवन संतुलनाचे महßव:
कंपनीसाठी काम करणे आिण रोजगार Öथािपत करणे हे कोणÂयाही कमªचाöयासाठी
वेळखाऊ काम असू शकते. कमªचारी िदवसभर Âयां¸या कामा¸या िठकाणी ÓयÖत असतात
आिण काहीवेळा आठवड्या¸या शेवटीही. याचा पåरणाम Ìहणून Âयांना Âयां¸या कुटुंबाशी
संवाद साधÁयासाठी फारच कमी वेळ िमळतो. कामा¸या जाÖत मागणीमुळे कुटुंबातील
सदÖयांकडे वारंवार दुलª± केले जाते. धकाधकì¸या नोकöयांमुळे कमªचाöयांचे आरोµयही
िबघडते. इथेच कायª-जीवनाचा समतोल साधÁयाची गरज ल±ात येते. कायª-जीवन
संतुलनाची संकÐपना कमªचाö याला Âयाने िकंवा ितने कामासाठी िदलेला वेळ आिण
वैयिĉक बाबी यांमÅये चांगला समतोल राखÁयास स±म करते. चांगले संतुलन राखून लोक
चांगले कायª-जीवन जगू शकतात.
कारण कमªचारी Âया¸या वैयिĉक वचनबĦतेबĥल कमी िचंितत असतो, तो कामावर अिधक
कायªशील असतो. हे कमªचाö याला सुĘ्यांमÅये, फुरसती¸या वेळेत, Âया¸या आरोµयावर काम
करणे इÂयादéमÅये Âया¸या िकंवा ित¸या कुटुंबासमवेत दज¥दार वेळ घालवÁयास अनुमती
देते. पåरणामी, कमªचाöयांसाठी कायª-जीवन संतुलन महßवपूणª आहे आिण कंपनीसाठी काम
करÁयाची Âयांची ÿेरणा वाढवते.
कायª-जीवन संतुलनाचे अनेक फायदे आहेत. Âयापैकì काही खालीलÿमाणे आहेत.
१. कायª-जीवन संतुलन कमªचाöयांची ÿेरणा वाढवते आिण Âयांना कामावर चांगले कायª
करÁयास मदत करते.
२. लोकांना Âयां¸या िÿयजनांसोबत फुरसतीचा वेळ घालवÁयाची परवानगी िदÐयामुळे
तणाव कमी होतो.
३. जाÖत काम करणाö या कमªचाö या¸या तुलनेत कंपÆयांना पुनŁºजीिवत आिण
उÐहािसत कमªचाöयांकडून अिधक उÂपादकता िमळू शकते.
४. कायª-जीवन संतुलन तुÌहाला िनरोगी जीवनशैली राखÁयास मदत कł शकते. यामÅये
सकस आहार, िनयिमत Óयायाम इÂयादéचा समावेश होतो. munotes.in

Page 124

Óय
124 ५. उ¸च ÿेåरत कमªचारी Óयवसाय वाढवÁयास मदत कł शकतात; कारण ते Âयां¸या
नोकöया आिण रोजगारािवषयी अिधक वचनबĦ असतात.
९.२.७ कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळ:
इइओसी (EEO क) ¸या मागªदशªक तßवांमÅये, ल§िगक छळाची Óया´या खालीलÿमाणे आहे:
अवांिछत शारीåरक लगट, ल§िगक अनुकूलतेसाठी आजªव आिण इतर शािÊदक िकंवा
शारीåरक ल§िगक वतªणूक जेÓहा:
• अशा आचरणासाठी मूकसंमती हे ÖपĶपणे िकंवा अÖपĶपणे एखाīा Óयĉì¸या
नोकरीची अट िकंवा शतª Ìहणून ठेवली जाते, िकंवा
• एखाīा Óयĉìने असे वतªन माÆय करणे िकंवा नाकारणे हा अशा Óयĉìला ÿभािवत
करणाöया रोजगारा¸या िनणªयांसाठी आधार Ìहणून वापरला जातो, िकंवा ईतर बाबी
ल§िगक छळामÅये अनेक गोĶéचा समावेश होतो:
• वाÖतिवक िकंवा ÿयÂन केलेला बलाÂकार िकंवा ल§िगक अÂयाचार.
• तारखांसाठी अवांिछत दबाव.
• ल§िगक अनुकूलतेसाठी अवांिछत दबाव.
• अवांिछत ल§िगक छेडछाड, िवनोद, िटÈपणी िकंवा ÿij.
• जाणीवपूवªक अवांिछत Öपशª करणे, अंगावर झुकणे, कोपरा मारणे िकंवा िचमटी मारणे.
• ÿौढ Óयĉìला मुलगी, जाडू, बाहòली, बाळ िकंवा हनी Ìहणून संदिभªत करणे.
• अवांिछत ल§िगक Öवłप िकंवा हावभाव.
• कोणाÿती तरी िशĘी / िशळ वाजवणे
• अवांिछत पýे, टेिलफोन कॉÐस िकंवा ल§िगक Öवłपाची सामúी.
• उपहासाÂमक कॉल , ल§िगक िटÈपÁया, कामा¸या चचाª ल§िगक िवषयांकडे वळवणे इ.
कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळ रोखÁयासाठी धोरणे:
• संÖथां¸या ýासदायक धोरणांचे िनयिमतपणे पुनरावलोकन केले पािहजे. आिण
Âयांनी या धोरणांबĥल आिण ते ÿितिनिधÂव करत असलेÐया तßवांबĥल
िनयिमतपणे संÿेषण केले पािहजे, केवळ जेवणावळी िकंवा वािषªक ÿिश±ण
िशिबरांदरÌयानच नÓहे, तर वषªभर सवª -कमªचारी आिण लहान गट बैठका, अंतगªत
कंपनी संÿेषण, आिण इतर िठकाणी देखील हे केले पािहजे. munotes.in

Page 125

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
125 • कायªकारी अिधकारी, ÓयवÖथापक आिण कमªचाöयांना ल§िगक छळा¸या अिधक
सूàम ÿकारांबĥल िशि±त करणे देखील महßवाचे आहे. ही िनÌन ÿतीची वतªणूक
िकंवा िटÈपÁ या केवळ कामातील नातेसंबंध आिण सांिघक संÖकृतीलाच हानी
पोहोचवत नाहीत , तर अिधक वेळ दुलªि±त केÐयास ते अिधक गंभीर छळवणुकìत
देखील पåरवितªत होऊ शकतात.
• सकाराÂमक ल§िगक छळ ÿितबंध ÿिश±णात सातÂय असणे: मानव संसाधन नेते,
ÓयवÖथापक आिण पयªवे±क िदवसाचे २४ तास, आठवड्याचे सातही िदवस
छळा¸या शोधात राहó शकत नाहीत. दुसरीकडे, कंपÆया, Âयां¸या Öवत:¸या
कमªचाöयांची मदत घेऊन छळवणुकì¸या घटना िकंवा चेतावणी िचÆहे पािहली
जातील, नŌदवली जातील आिण Âयावर कारवाई केली जाईल या¸या श³यता वाढवू
शकतात-आिण ÿितबंिधत देखील करता येऊ शकतात.
९.३ देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय मानव संसाधन पĦती १. अिधक आिण वैिवÅयपूणª मानव संसाधन िøयाकलाप:
देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापना¸या तुलनेत, आंतरराÕůीय मानव संसाधन
ÓयवÖथापनामÅये अिधक आिण वैिवÅयपूणª मानव संसाधन िøयाकलाप आहेत. कारण हे
िøयाकलाप वेगÑया संदभाªत केले जाणे आवÔयक आहे, जे देशांतगªत मानव संसाधन
ÓयवÖथापनाशी संबंिधत असतात, Âयाच मानव संसाधन िøयाकलापांचे ÿमाण
आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापनामÅये वाढ होÁयास मदत करतात .
२. Óयापक ŀिĶकोनाची गरज:
देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापनाशी तुलना केÐयास, आंतरराÕůीय मानव संसाधन
ÓयवÖथापनाला जवळजवळ सवª मानव संसाधन िøयाकलापांमÅये अिधक Óयापक
ŀĶीकोन आवÔयक आहे. हे सूिचत करते कì आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापना¸या
कोणÂयाही पैलूवर िनणªय घेताना, मानव संसाधन ÓयवÖथापकांनी अनेक घटकांचा िवचार
केला पािहजे. यापैकì बरेच घटक देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापना¸या संदभाªत िबगर
महßवाचे असू शकतात.
३. कमªचाöयां¸या वैयिĉक जीवनात अिधक सहभाग:
आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापनामÅये, ÓयवÖथापकांनी कमªचाöयां¸या वैयिĉक
जीवनात देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापनापे±ा अिधक सहभाग घेणे अपेि±त आहे.
कमªचाöयांना ते अपåरिचत असलेÐया आंतरराÕůीय िठकाणी योµयåरÂया ठेवले जातील
याची खाýी करÁयासाठी हा वाढीव सहभाग आवÔयक आहे. हा पåरचयाचा अभाव िविवध
कारणांमुळे असू शकतो जसे कì गृहिनमाªण, आरोµय सेवा पĦती, यजमान देशा¸या
कायदेशीर आवÔयकतांची पूतªता करणे इÂयादी.

munotes.in

Page 126

Óय
126 ४. कमªचारी िम®णातील बदलावर भर:
आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापनामÅये, कमªचाöयां¸या िम®णात बदल करÁयावर
भर िदला जातो , िवशेषत: कमªचारी राÕůीयÂवा¸या बाबतीत. जेÓहा एखादी संÖथा परदेशात
Óयवसाय Öथािपत करते, तेÓहा ती ित¸या मूळ देशातून वारंवार मोठ्या सं´येने कमªचाöयांची
िनयुĉì करते.
५. उ¸च जोखीम ÿभावन:
देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापनाशी तुलना केÐयास, आंतरराÕůीय मानव संसाधन
ÓयवÖथापनामÅये जाÖत धोका असतो. आंतरराÕůीय Óयवसायात, जोखीम िविवध ÿकारची
असू शकते (राजकìय, िनयामक इ.). दुसरीकडे, मानव संसाधन ना-संबंिधत जोखीम Ļा,
Öथािनक गरजा पूणª करणाö या योµय मानव संसाधन पĦतéचा अभाव , पालक देशा¸या
नागåरकांना कमªचारी Ìहणून Öवीकार न करÁया¸या Öवłपातील सामािजक-सांÖकृितक
जोखीम, इÂयादी ÿकारचे Öवłप घेऊ शकतात.
६. अिधक बाĻ ÿभाव:
Óयवसाय ÓयवÖथापनाची कमाल Ìहणजे कंपनी िजतका पुढे ÿवास करते ितत³या अिधक
बाĻ ÿभावांना सामोरे जावे लागते. हे आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापनासाठी
देखील खरे आहे. देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापन िøयाकलापां¸या िवरोधात,
आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापन िøयाकलाप िविवध बाĻ घटकांनी ÿभािवत
होतात. मानव संसाधन ÓयवÖथापकांनी सामािजक-सांÖकृितक वातावरण, राजकìय आिण
कायदेशीर ÓयवÖथा इÂयादé¸या नवीन संचाला सामोरे जावे लागते.
९.४ सहąाÊदी (िपढी वाय) ±मता मानिचýण सहąाÊदी लोक (िपढी वाय) Ìहणजे २१ Óया शतका¸या उंबरठ्यावर ताŁÁयात ÿवेश
करणारी िपढी. या िपढीत ®मशĉìला पूर आला आहे, याचा अथª भिवÕयात ÓयवसायांमÅये
िविवध ŀĶीकोन आिण कÐपना असलेले अिधक तŁण कमªचारी असतील. ÓयवÖथापक
आिण Óयवसाय मालकांनी सहľाÊदी लोकांना कायªबलामÅये एकिýत करÁयाचे फायदे
समजून घेतले पािहजेत. अनेक मागा«नी, ÿितभा ÓयवÖथापनासाठी ±मता -आधाåरत
ŀĶीकोन अिधक सहąाÊदी -अनुकूल संÖकृती¸या िवकासास मदत कł शकतो.
मु´य ±मता:
सहľाÊदी लोकां¸या मु´य वैिशĶ्यांपैकì एक Ìहणजे Âयां¸या कामात अथª शोधÁयाची
आिण Öवतःहóन मोठ्या गोĶीचा भाग बनÁयाची Âयांची इ¸छा. आज, बहòसं´य कमªचारी
Åयेया¸या मजबूत भावनेने ÿेåरत आहेत, िजथे मूलभूत ±मता पåरवतªनीय असू शकतात.
संपूणª संÖथेĬारे सामाियक केलेली मु´य मूÐये आिण सामÃय¥ ही मु´य ±मतांमÅये
परावितªत होतात, जी अखेरीस ÿÂयेक कमªचाöया¸या कामा¸या Öवłपाचा एक भाग
बनतात. संÖथाÂमक सामÃय¥ मु´य ±मतांĬारे कायª-Öतरीय यशा¸या Öवłपात पåरवितªत
केली जातात. पåरणामी, संÖथेतील िविवध Öतरांवरील नोकöया संÖथेची ÿाथिमक उिĥĶे munotes.in

Page 127

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
127 आिण Åयेये साÅय करÁयासाठी कशा ÿकारे योगदान देतात, हे दाखवून देऊन, मूळ ±मता
सहľाÊदी लोकांना Óयापक Öवłपात जोडले जाÁयास मदत करतात.
कायª-िविशĶ ±मता:
सहľाÊदी लोकांना गुंतवून ठेवÁयासाठी आिण िटकवून ठेवÁयासाठी कायª-िविशĶ ±मता
महßवपूणª आहेत, कारण ते कौशÐये, ²ान, ±मता, ÿेरणा, िविशĶ वैिशĶ्ये आिण संÖथेतील
िविशĶ नोकöयांसाठी आवÔयक योµय वतªन Óयĉ करतात. ±मता -आधाåरत रोजगार
िवकास कायªøम हे संÖथांना िश±णा¸या संधéसोबत नोकरीची ±मता संरेिखत करÁयास
अनुमती देतात, सहľाÊदी लोकांना सुधारणेसाठी ±ेýे ओळखÁयास आिण रोजगारा¸या
ÿगतीचा जलद मागª ओळखÁयास स±म करतात. ±मता-आधाåरत रोजगार िवकास िविवध
±मता Öतर साÅय करÁयासाठी आवÔयक ÿिश±ण मागª ओळखतो आिण संÖथेतील ÿÂयेक
नोकरी¸या भूिमकेसाठी ±मता आिण ÿवीणता Öतर पåरभािषत करतो. हा ŀĶीकोन
सहľाÊदी लोकांना Âयां¸या रोजगार पयाªयांची कÐपना करÁयास मदत करतो आिण
रोजगाराची ÿगती पारदशªक, ÿवेशयोµय आिण Öवयं-िनद¥िशत बनवतो. सहľाÊदी लोकां¸या
गरजांनुसार रोजगारा¸या िवकासाला अिधक चांगÐया ÿकारे संरेिखत करÁयासाठी,
संÖथांनी Âयां¸या तांिýक ÿाधाÆयांशी सुसंगत िश±ण संसाधने तयार केली पािहजेत.
सहąाÊदी लोक तंý-चािलत ÿितबĦता आिण पयाªयांना ÿाधाÆय देतात जसे कì,
Öविनधाªåरत गतीने ई-लिन«ग, जे लविचक, असंरिचत सहभागासाठी Âयांचे ÿाधाÆय
ÿितिबंिबत करतात.
नेतृÂव ±मता:
बहòसं´य सहąाÊदी लोक पåरवतªनवादी नेÂयांना ÿाधाÆय देतात जे नÉयापे±ा, लोक आिण
Åयेय यांना जाÖत ÿाधाÆय देतात. पåरणामी, या आदशªवादी िपढीला आकिषªत
करÁयासाठी, संÖथांनी Âयां¸या वतªमान नेतृÂव ±मता सहąाÊदी लोक आिण Âयां¸या
अपे±ांना पूरक आहे कì नाही, याचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे.
मागील िपढ्यांशी तुलना केÐयास, सहąाÊदी लोक हे तŁण आिण िविशĶ िपढी वैिशĶ्यांचे
िम®ण आहे, जे सतत नवीन आÓहाने देणारे काम शोधÁयावर ल± क¤िþत करतात.
काÐपिनक उपाधी , ÿितķा आिण लाभांऐवजी, Âयांना अथªपूणª कामात सहभागी Óहायचे आहे
आिण Öवतःहóन मोठ्या गोĶीचा भाग Óहायचे आहे.
९.५ सारांश ÿािधकार, सामÃयª, जबाबदारी, संसाधने आिण िनणªय घेÁयाचे आिण कामाशी संबंिधत
समÖयांचे िनराकरण करÁयाचे ÖवातंÞय संÖथेतील कमªचाöयांना देÁयाची ÿिøया Ìहणजे
स±मीकरण होय.
कमªचारी स±मीकरण िविवध Öवłपात येते:
 सूचना सहभाग: कायª सहभाग: उ¸च सहभाग: munotes.in

Page 128

Óय
128  कायªबल िविवधता Ìहणजे वय, िलंग, भाषा, वांिशक मूळ, िश±ण, वैवािहक िÖथती
आिण अशा अनेक बाबतéत असणारी संÖथे¸या कमªचाöयांची िवषम रचना.
▪ ऐि¸छक राजीनामे, टाळेबंदी, अनुपिÖथती¸या रजेवłन परत न येणे िकंवा आजारपण
िकंवा मृÂयू यांसह कोणÂयाही कारणाÖतव कमªचारी कंपनी सोडतो तेÓहा कमªचारी
गळती होते.
▪ ऐि¸छक गळती: जेÓहा एखादा कमªचारी कंपनी सोडÁयाचा िनणªय घेतो तेÓहा ऐि¸छक
गळती होते.
▪ अनैि¸छक गळती: जेÓहा एखादी कंपनी एखाīा कमªचाö याशी फारकत घेÁयाचा
िनणªय घेते तेÓहा अनैि¸छक गळती होते.
आकार कमी करणे Ìहणजे पैशाची बचत करÁयासाठी, फायदेशीर नसलेली काय¥ खंिडत
करÁयासाठी आिण िøयाÂमक कायª±मता सुधारÁयासाठी संÖथेचा आकारमान कमी करणे
होय.
अनुपिÖथतीचे ÿकार:
• अिधकृत अनुपिÖथती:
• अनिधकृत अनुपिÖथती:
• जाणीवपूवªक अनुपिÖथती:
• एखाīा¸या िनयंýणाबाहेर¸या पåरिÖथतीमुळे अनुपिÖथत राहणे:
कायª-जीवन संतुलन ही एक अशी पĦत आहे जी कमªचाöयांना Âयां¸या वैयिĉक आिण
Óयावसाियक जीवनात संतुलन राखÁयास मदत करते.
देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय मानव संसाधन पĦतéमधील फरक
• िवÖताåरत आिण वैिवÅयपूणª मानव संसाधन िøयाकलाप
• Óयापक ŀĶीकोनासाठी आवÔयकता
• कमªचाöयां¸या वैयिĉक जीवनात मोठा सहभाग, कमªचाöयां¸या िम®णातील बदलावर
अिधक जोर, उ¸च जोखीम ÿभावन , मोठे बाĻ ÿभाव
९.६ ÖवाÅयाय थोड³यात उ°रे:
१. कमªचारी स±मीकरणाची संकÐपना आिण ÿकार सांगा.
२. कमªचारी गळती समजावून सांगा. munotes.in

Page 129

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
129 ३. कमªचारी आकारमान कमी करणे Ìहणजे काय?
४. िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यासाठी कायª-जीवन संतुलन का महßवाचे आहे?
५. आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापन ÖपĶ करा
दीघª उ°रे:
१. कायªबल िविवधता Ìहणजे काय? कमªचाöयां¸या िविवधतेचे ÓयवÖथापन करणाö या
संÖथेने उपयोिजलेले धोरणाÂमक फायदे ÖपĶ करा.
२. अनुपिÖथती Ìहणजे काय? अनुपिÖथतीचे ÿकार आिण अनुपिÖथती कमी
करÁयासाठी उपाय सांगा.
३. ल§िगक छळावर टीप िलहा.
४. देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापन पĦतéमधील फरक ÖपĶ
करा.
५. सहąाÊदी (िपढी वाय) ±मता मानिचýणाची चचाª करा.
एकािधक िनवडी ÿij:
१. कमªचाöयांना _____________ Ĭारे कÐपनांचे योगदान देÁयासाठी ÿोÂसािहत केले
जाते.
अ) औपचाåरक सूचना कायªøम िकंवा गुणव°ा मंडळे
ब) कायª सहभाग
क) उ¸च सहभाग
ड) ऐि¸छक कायªøम
२. जेÓहा एखादा कमªचारी कंपनी सोडÁयाचा िनणªय घेतो तेÓहा _________ असे Ìहटले
जाते.
अ) अनैि¸छक गळती
ब) ऐि¸छक गळती
क) मानक गळती
ड) िनयिमत गळती
munotes.in

Page 130

Óय
130 ३. जर एखादा कमªचारी मािहती न देता िकंवा परवानगी न घेता आिण रजेचा अजª न
करता कामावłन गैरहजर रािहÐयास, अशा अनुपिÖथतीला ____________
Ìहणतात.
अ) एखाīा¸या िनयंýणाबाहेर¸या पåरिÖथतीमुळे अनुपिÖथती
ब) अिधकृत नुपिÖथती
क) अनिधकृत अनुपिÖथती
ड) जाणीवपूवªक अनुपिÖथती
४. आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापन ÿकरणात कमªचाöयां¸या वैयिĉक जीवनात
कोणाचा अिधक सहभाग असणे आवÔयक आहे?
अ) मासं ÓयवÖथापक
ब) ÿचालक ÓयवÖथापक
क) ताÂकाळ वåरķ
ड) उ¸च ÓयवÖथापन
५. संÖथाÂमक सामÃय¥ कशाचे पåरवतªन कायª-Öतरीय यशा¸या Öवłपात करतात ?
अ) शै±िणक पाýता
ब) वैयिĉक कौशÐये
क) तांिýक ÿिश±ण
ड) मु´य ±मता
उ°रे: १ – अ ; २ - ब; ३ -क; ४ - अ ; ५ -ड;
åरĉ Öथानांची पुरती करा:
१. __________ या ÿकार¸या स±मीकरणामÅये, नोकöयांची पुनरªचना केली जाते
जेणेकłन कमªचारी िविवध कौशÐयांचा वापर करतात.
२. _______________ ही Óयवसायासाठी आÓहान आिण संधी या दोÆहéचे
ÿितिनिधÂव करते.
३. _____________ Ìहणजे पैशाची बचत करÁयासाठी, फायदेशीर नसलेली काय¥
खंिडत करÁयासाठी आिण िøयाÂमक कायª±मता सुधारÁयासाठी संÖथेचा आकार
कमी करणे. munotes.in

Page 131

मानव संसाधन ÓयवÖथापन व आÓहाने
131 ४. _______ _______ Ìहणजे अशी िÖथती जेथे कमªचारी Öवत:ला कोणतीही सूचना
न देता कामापासून दूर ठेवतो.
५. ______________ कमªचाöयांना Âयांचा वेळ ÿाधाÆयøमा¸या आधारावर िवभािजत
करÁयास ÿोÂसािहत करते.
उ°रे:
१ - कायª सहभाग;
२ - कायªबल िविवधता;
३ - आकार कमी करणे;
४ - अनुपिÖथती;
५ - कायª-जीवन संतुलन
वा³ये सÂय (T) कì असÂय (F) आहेत हे सांगा:
१. िविवधतेने ÓयवÖथािपत केलेली संÖथा िकंवा कंपनी िवरोधी ŀिĶकोनातून िनमाªण
होणारे संघषª अिधक पåरपूणª आिण कÐपक उपायांमÅये सोडवेल.
२. कायª-िविशĶ ±मता सहľा Êदी लोकांना गुंतवून आिण िटकवून ठेवÁयासाठी महßवपूणª
आहेत .
३. आंतरराÕůीय मानव संसाधन ÓयवÖथापनाला जवळजवळ सवª मानव संसाधन
िøयाकलापां¸या संदभाªत जाÖत Óयापक ŀĶीकोन आवÔयक नाही.
४. देशांतगªत मानव संसाधन ÓयवÖथापना¸या तुलनेत आंतरराÕůीय मानव संसाधन
ÓयवÖथापन मÅये कमी धोका असतो.
५. कायª-जीवन संतुलनामुळे कमªचाöयांची ÿेरणा वाढते.
उ°रे:
सÂय: १,२,५
असÂय: ३,४
९.७ संदभª पाठ्यपुÖतके:
▪ मायकेल आमªÖůाँग, Öटीफन टेलर, आमªÖůाँग हँडबुक ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट
ÿॅि³टस, कोगन पेज munotes.in

Page 132

Óय
132 ▪ रेमंड नो आिण जॉन हॉलेनबेक आिण बॅरी गेरहाटª आिण पॅिůक राइट, Ļुमन åरसोसª
मॅनेजम¤ट, मॅकúा-िहल
▪ गॅरी डेÖलर आिण िबजू वाकê, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपअसªन
▪ ÿवीण दुराई, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िपयसªन
▪ रमण ÿीत, Éयुचर ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट: घटना अËयास ज िवथ Öůॅटेिजक
अÿोच, िवली
संदभª पुÖतके:
▪ Öटीवटª úेग एल., āाउन केनेथ जी., Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, िवली
▪ आनंद दास गुĮा, Öůॅटेिजक Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, ÿॉडि³टिÓहटी ÿेस
▪ राधा आर. शमाª, Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट फॉर ऑगªनायझेशनल सÖटेनेिबिलटी,
िबिझनेस ए³सपटª ÿेस
▪ गॅरी डेÖलर, फ़ंडाम¤टÐस ऑफ Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट, पीअरसन

*****

munotes.in